Sahib Məmmədov: “Bu qanunsuzluq əmək bazarında tələb-təklif tarazlığının pozulmasından qaynaqlanır”

Azərbaycanda əhalinin məşğulluğu sahəsində problemlər kifayət qədərdir: əmək müqaviləsi olmadan, istirahət hüququ tanınmadan, aşağı maaşla işlədilmək və sair. Bir çox şirkətlər insanların, xüsusilə də gənclərin işsizliyindən istifadə edərək, onları az maaşla işə dəvət edir, 8 saatdan artıq işlədir, çox iş gördürür, minimum əmək haqqı civarında maaş verirlər.

Təcrübə göstərir ki, onların elan etdiyi 1 iş yeri üçün 10-15 gənc müraciət edir və şirkət menecerlərinin seçim imkanı geniş olur. Üstəlik, onları asanlıqla işdən kənarlaşdırırlar. Məsələn, yanacaqdoldurma məntəqələrində az qala hər həftə yeni operatorlar görürsən. Yaxud supermarket şəbəkələrində hər 4-5 aydan bir işçilərin dəyişdiyini müşahidə etmək olur. Turizm və ictimai iaşə obyektlərində də eyni mənzərə hökm sürür. Belə obyektlərin çoxunda əsasən gənclər əmək müqaviləsi, hər hansı digər təminat olmadan işlədilirlər.

Qeyd edək ki, işsizlik Azərbaycanda bütün əhali qrupları arasında ən böyük problemlərdən biridir. Rəsmi rəqəmlərdən aydın olur ki, bu problem gənclər arasında daha kəskin xarakter alıb. Dövlət Statistika Komitəsinin hesablamalarına görə, 2021-ci ildə Azərbaycanda 1 milyon 261 min nəfər 15-29 yaşlı gənc olub. Onlar arasında işsizlik 10.1 faiz təşkil edib - 141,7 min nəfər. Bu, 2021-ci ildə ölkədə rəsmi şəkildə qeydə alınan 315,7 min nəfər işsizin 45 faizi deməkdir. Həmin il rəsmi əmək müqaviləsi ilə işləyən 1 milyon 709 min nəfər arasında gənclərin sayı 384,1 min nəfər təşkil edib. Bu o deməkdir ki, rəsmi statistikanın məşğul kimi qeydə aldığı 1 milyon 265,1 min gəncin cəmi 30 faizi rəsmi əmək müqaviləsi əsasında çalışıb. Rəsmi statistikaya əsasən, 20-24 yaşlı gənclər arasında işsizlik səviyyəsi daha yüksək - 14.2 faizdir. 2021-ci ildə ölkə üzrə əmək qabiliyyətli əhalinin 6 faizinin işsiz olduğu elan edilib. Bu o deməkdir ki, Azərbaycanda gənclər arasında işsizlik səviyyəsi ölkə üzrə orta rəqəmdən 1.7 dəfə yüksək olub.

Beynəlxalq təcrübədə gənclər siyasəti ilə bağlı durumu dəyərləndirərkən, ən vacib göstəricilərdən sayılan “NEET” indikatorundan yararlanırlar. Bu indikator 15-24 yaşlı gənclər arasında təhsil və əmək bazarında olmayanların payını göstərir.

“2019-2030-cu illər üçün Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası” adlı sənəddə hökumət bu indikatorun Azərbaycandakı səviyyəsini açıqlayıb. Həmin sənəddən məlum olur ki, 2017-ci ildə Azərbaycanda “NEET” indikatoru 23 faizdir. Deməli, ölkədə 15-24 yaş arasında olan hər dörd gəncdən biri nə təhsil alır, nə də işləyir. Hökumət 2030-cu ilədək bu göstəricini 15 faizə endirməyi hədəfləyir.

Məlumdur ki, işsizlik səviyyəsi və əmək haqqının məbləği işçilərin təhsil səviyyəsindən birbaşa asılıdır: yüksək təhsilli insanlar daha rahat və daha yüksək maaşlı iş tapa bilirlər. Azərbaycanda bir çox hallarda işəgötürənlər ixtisaslı işçi tapa bilmədiklərindən gileylənirlər. Mütəxəssislərə görə, bunun səbəbi Azərbaycanda gənclərin ali təhsilə çıxış imkanlarının xeyli məhdud olmasıdır. Rəsmi rəqəmlərə görə, məşğul sayılan gənclərin cəmi 20.7 faizi (hər beşindən biri) ali təhsillidir. Gənclərin yalnız 65 faizinin adi məktəb təhsili var. Yalnız hər üç gəncdən ikisinin orta təhsilinin olması onların iştapma imkanlarını azaldan amillərdən biridir.

Ali təhsil almaqda olan tələbə sayına görə də Azərbaycan bölgə ölkələrindən geri qalır və MDB ölkələri arasında əhalinin hər 10 min nəfərinə düşən tələbə sayına görə sonuncudur.

Daha bir problem Azərbaycanda təhsilin keyfiyyəti ilə bağlıdır. Həm orta, həm də ali təhsil sahəsində keyfiyyətlə bağlı ciddi problemlər mövcuddur. Elm və Təhsil Nazirliyinin hesabatına görə, 2021-2022-ci təhsil ili üçün keçirilən imtahanlarda universitetə qəbul edilən tələbələrin orta balı 275 olub. Bu, maksimum nəticənin cəmi 39 faizi deməkdir.

Bu gün ali təhsil pilləsini başa vurub əmək bazarına daxil olan hər 10 gəncdən 3-4 nəfərinin bilik və bacarıqları yiyələndikləri ixtisas üzrə tələblərə cavab verə bilir. Digər bir problem ali təhsilin əmək bazarının tələblərinə uyğunsuzluğudur. Ali təhsil müəssisələrinin verdiyi ixtisaslar bir çox hallarda iqtisadiyyatda tələb tapmır, yaxud az tələb olunan olur.

Əmək haqqına gəlincə, ölkədə bu göstərici ilə bağlı rəsmi məlumatlar son illərdə onun artdığını göstərir. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyindən “Yeni Müsavat”a verilən məlumata görə, 2018-2023-cü illərdə 4 milyondan çox vətəndaşı əhatə edən 4 sosial islahat paketi icra olunmaqla, nəticədə sosial ödənişlərdə, o cümlədən əməkhaqlarında da ardıcıl artımlara nail olunub: “Aparılan islahatlar nəticəsində həmin dövrdə minimum əmək haqqı 2,7 dəfə artırılaraq 130 manatdan 345 manata çatdırılıb. Orta aylıq əmək haqqı 70 faiz artaraq 917 manata çatıb. Əmək haqqı fondunda 2,6 dəfə artım baş verib”.

Rəsmi statistikadan aydın olur ki, 2022-ci ildə Azərbaycanda minimum əmək haqqından aşağı maaş alan işçilərin sayında artım baş verib. Belə ki, ötən il Azərbaycanda minimum əmək haqqı 300 manat idi. Həmin dövrdə ölkədə muzdla - rəsmi əmək müqaviləsi əsasında çalışan işçilərin 10.7 faizinin əmək haqqı minimum məbləğdən aşağı olub. Bu, təxminən 170 min nəfər deməkdir.  Nəzərə alsaq ki, minimum maaşdan aşağı əmək haqqı alanların sayı 2021-ci ildə muzdlu işçilərin sayının 2,5 faizinə bərabər olub, onda 2022-ci ildə bu sahədə mənfi tendensiyanın qeydə alındığını söyləyə bilərik. Mütəxəssislərə görə, bu azalma işəgötürənlərin sosial ödənişlərdən yayınmaq istəyindən irəli gəlir: onlar işçilərlə əmək müqaviləsini natamam iş günü üzrə bağlayırlar.

Dünyada ölkələr üzrə işləyənlərin aldığı məvacibin real səviyyəsini qiymətləndirmək üçün median əmək haqqı anlayışından istifadə olunur. Median əmək haqqı ölkə üzrə əməkhaqqı səviyyəsini göstərən cədvəlin ortasında qərarlaşan işçinin məvacibidir. Median əmək haqqı ölkədəki işçi qüvvəsinin yarısının hansı göstəricidən az qazandığını ortaya qoyur.

Azərbaycanda 2021-ci ilin əvvəlindən median əməkhaqqı hesablanır. ƏƏSMN-dən verilən məlumata əsasən, 2018-2023-cü illərdə gəlirlərin ədalətli bölgüsünün göstəricisi olan median əməkhaqqında 2,1 dəfə artım özünü göstərib: o cümlədən, ötən il median əmək haqqında 18 faiz artım olub. Bu ilin yanvar-iyul aylarında isə median əmək haqqı cari ilin əvvəlinə nisbətən 12,7 faiz artaraq 478 manata çatıb.

Rəsmi statistikaya əsasən, 2023-cü il iyulun 1-i vəziyyətinə ölkə iqtisadiyyatında muzdla çalışan işçilərin sayı ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 5,5 min nəfər və ya 0,3 faiz artaraq 1 milyon 725,5 min nəfər olub. Onlardan 894,2 min nəfəri iqtisadiyyatın dövlət sektorunda, 831,3 min nəfəri isə qeyri-dövlət sektorunda fəaliyyət göstərib. 2023-cü ilin yanvar-iyun aylarında ölkə iqtisadiyyatında muzdla çalışan işçilərin orta aylıq nominal əmək haqqı əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən 11,5 faiz artaraq 921,9 manat olub. İqtisadiyyatın mədənçıxarma sənayesi, maliyyə və sığorta fəaliyyəti, peşə, elmi və texniki fəaliyyət, eləcə də informasiya və rabitə sahələrində orta aylıq nominal əmək haqqı daha yüksək olub.

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) statistikasına görə, median və orta aylıq maaş arasında fərq inkişaf etmiş və bir sıra Şərqi Avropa ölkələrində 10-25 faiz arasında dəyişir. Azərbaycanda isə iyulda əmək müqaviləsi ilə çalışan işçilərin 862 min nəfəri 478 manatdan aşağı maaş alıb. 478 manat iyulda qeydə alınan orta aylıq əmək haqqının 52 faizinə bərabərdir. Bu isə ölkədə median əmək haqqı ilə orta aylıq əmək haqqı arasında 48 faiz fərqin olması deməkdir. Lakin bir müsbət məqam budur ki, 2021-ci ildə bu fərq 70 faizə bərabər olub, 2023-cü ilin 7 ayı üzrə 48 faizə qədər azalıb.

 Sahib Məmmədov

Vətəndaşların Əmək Hüquqlarını Müdafiə Liqasının rəhbəri Sahib Məmmədovun “Yeni Müsavat”a dediyinə görə, işəgötürənlərin aşağı maaşlı, çox saatlı iş təklifləri ölkənin əmək bazarındakı tələb/təklif nisbətindən irəli gəlir: “Əmək bazarında təklif çox, tələb azdır. Ölkədə işsizlik yüksək olaraq qalır. Əhalinin 70 faizə yaxını əmək qabiliyyətlidir. Hər il əmək bazarına daxil olanların sayı onu tərk edənlərdən çox olur. Bu da xüsusilə gənclər arasında işsizliyin yüksək olmasına gətirib çıxarır”.

Liqa rəhbəri bildirir ki, Azərbaycanda işçi qüvvəsi qeyri-bərabər paylanıb: “Xüsusilə ixtisaslı işçilərin böyük əksəriyyəti Bakı-Abşeronda toplaşıb. Regionlarda bir çox hallarda ixtisas tələb edən iş yerlərində kadr çatışmazlığı yaranır. İşçi bolluğu imkan verir ki, şirkətlər qanunsuz yollara əl atsınlar: aşağı maaşla işçini daha çox işlədirlər. Gənclər də ən həssas təbəqə olmaqla məcburən bu şərtlərlə işləməyə razılaşırlar. Dövlət müəyyən tədbirlər həyata keçirir belə halların qarşısını almaq üçün. Məsələn, Dövlət Məşğulluq Xidməti işsizlikdən sığorta fondu hesabına işəgötürənlərlə əmək haqqının birgə maliyyələşdirilməsini həyata keçirir. Lakin bu, çox az sayda adamı əhatə edir. Regionların inkişaf səviyyəsi artdıqca, işçi qüvvəsinin paylanmasındakı qeyri-bərabərlik də tədricən aradan qalxacaq. Məsələn, işğaldan azad olunan bölgələrdə çoxsaylı layihələrə işçi cəlb olunur, xeyli insan orada gedib işləyir. Lakin təəssüflər olsun ki, bizə çatan məlumata görə, orada da maaş aşağı, iş rejimi sərtdir. Gündəlik 11-12 saat işləyən şəxslərə 500-600 manat maaş verilir”.

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”