Onlayn ictimai-siyasi qəzet
Xəzərdə təhlükə-şimal hissəsi cənuba doğru sürüşəcək
Dəniz sahəsini 28 min kvadratkilometr itirib ki, bu, Ermənistan ərazisi ilə müqayisə edilə bilər...
Xəzər dənizində suyun səviyyəsi okeanların səviyyəsindən 28 metr aşağıdır. Bununla belə, alimlər proqnozlaşdırırlar ki, XXI əsrdə Xəzər dənizinin səviyyəsi daha on metr aşağı düşə bilər.
Xəzər dənizində suyun səviyyəsi əsasən çay axınının həcmindən və buxarlanmanın intensivliyindən asılıdır. Xəzər dənizi hövzəsi Rusiya düzənliyinin əhəmiyyətli hissəsini əhatə edir, Volqa çayı isə Xəzərin suyunun təxminən 70%-ni təmin edir. Müvafiq olaraq göl-dənizdə suyun səviyyəsi vaxtaşırı dəyişir və dayazlaşma-qalxma dövrləri əsrlər boyu davam edə bilər.
XIX əsrin əvvəllərində Xəzər dənizinin səviyyəsi tarixi dövrdə maksimum həddə çatıb - dünya okeanının səviyyəsindən 22 metr aşağı... XX əsrdə suyun səviyyəsi artıq aşağı idi, lakin 1929-cu ilə qədər Xəzər hələ də kifayət qədər dolu idi. “Xəzər dənizi: hidrologiya və hidrokimya” adlı sovet monoqrafiyasında 1930-cu illərdə dənizin səviyyəsinin 1,8 metr aşağı düşdüyü bildirilir. Bu hadisənin səbəbi Xəzər dənizi hövzəsində rütubətin azalması və Şimal yarımkürəsində iqlimin ümumi istiləşməsidir. Müvafiq olaraq dənizin sahəsi də dəyişdi - o, 28 min kvadratkilometr itirdi, bu, məsələn, Ermənistan ərazisi ilə müqayisə edilə bilər. Ölü Kultuk, Kaydak və Sine Mortso körfəzləri qurudu, adaların sahəsi artdı. 1942-1969-cu illərdə çaylar Xəzərə daha çox su gətirməyə başladı. Volqada iri bəndlərin tikintisindən sonra vəziyyət dəyişdi. 1970-ci illərdən etibarən yeni dayazlaşma dövrü başladı və daha da intensivləşdi. Əgər 1930-cu illərdə çay suyunun qıtlığı ildə 5-7 kubkilometr idisə, 1980-ci illərdə Xəzərə artıq 50 kubkilometrdən də az su gəlirdi. Suyun səviyyəsi 1977-ci ilə qədər davamlı olaraq azaldı, bundan sonra bir qədər sabitləşmə oldu. Suyun buxarlanmasını azaltmaq üçün 1980-ci ildə dənizin əsas hissəsi ilə Qara-Boğaz-Gölün dayaz körfəzi arasında “tava” ilə müqayisə edilən bənd tikildi. Su qalxmağa başladı və 1995-ci ilə qədər Xəzər dənizinin səviyyəsi 2,5 metr qalxdı. 1996-cı ildə yeni eniş başladı, 2016-2021-ci illərdə daha da gücləndi. AMEA Akademik H.Ə. Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu “Xəzər dənizinin sahillərinin və dibinin geomorfologiyası” şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri doktoru, professor Əmir Əliyevin sözlərinə görə, bu dövrdə Volqanın axını 30% azalıb, nəticədə dəniz səviyyəsi 1,5 metr “batıb”. Bəzi yerlərdə su sahildən bir neçə yüz metr, haradasa bir kilometr uzaqlaşıb.
Yeri gəlmişkən, 2021-ci ildə “Geophysical Research Letters” jurnalında da Xəzər dənizinin səviyyəsinin növbəti 75 ildə 5 metr aşağı düşəcəyini iddia edən məqalə dərc edilib. Elə həmin il Utrext Universitetinin geoloqu Frank Vesselinq də eyni fikirdə olduğunu bəyan etdi. Atlantik siklonların inkişaf tendensiyalarını təhlil etdikdən sonra o, 2100-cü ilə qədər Xəzər dənizinin səviyyəsinin 9-18 metr aşağı düşəcəyini irəli sürdü. Onun proqnozuna görə 10 metrə qədər dərinliklər Xəzər dənizinin ərazisinin 27%-ni, əsasən onun şimal hissəsində Rusiya və Qazaxıstan sahillərini yuduğu üçün dayazlaşma baş verərsə, bütün Şimali Xəzər quruya çevrilə bilər. Xəzərin dayazlaşması halında Volqa deltası cənuba doğru sürüşəcək. Həştərxan vilayətinin Xəzəryanı rayonlarının, Dağıstan və Kalmıkiyanın iqtisadiyyatı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişəcək. Duzlu bataqlıqlar və qumlar bu bölgəyə toz fırtınaları gətirəcək. Xəzər dənizinin özündə isə daha az balıq olacaq, məşhur Xəzər suitisi də təhlükə altında olacaq.
Tədqiqatçı Əmir Əliyev 2050-ci ilə qədər dəniz səviyyəsinin 2-3 metr azalacağını proqnozlaşdırır - bu isə Qərb alimlərinin proqnozlarında olduğu kimi fəlakətli deyil.
Qorxmaz İbrahimli
“Biosfer” İctimai Birliyinin sədri Qorxmaz İbrahimli “Yeni Müsavat”a bildirdi ki, Xəzər dənizinin daha da aşağı enməsi gözləniləndir. O, hazırda iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar Xəzər dənizində çəkilmə prosesinin getdiyini qeyd etdi: “Yağıntının miqdarı azdır. Əsas sudaşıyıcı çaylarda azalma baş verir ki, bu təkcə quraqlıqla deyil, eyni zamanda kənd təsərrüfatının inkişafı, suvarmanın düzgün həyata keçirilməməsi və s. bağlıdır. Digər tərəfdən, ən böyük sudaşıyıcı hövzə olan Volqa çayında da suyun səviyyəsi azalıb. Havalar çox isti keçdiyi üçün buxarlanma çoxdur. Bütün bu amillər Xəzərdə suyun səviyyəsinin azalmasına səbəb olur. Eyni zamanda yeni geoloji erada Qafqaz Sıra Dağları Alp-Himalay qurşağının cavan dağəmələgəlmə zonasındadır, bununla əlaqədar su sahəsi kiçilməyə başlayıb. 2050-ci ilə qədər dənizin səviyyəsi 2-3 metr azalarsa, bu, normal haldır, amma bu o demək deyil ki, bir müddət sonra Xəzərin səviyyəsi qalxmayacaq. 1989-cu ilə qədər Xəzər dənizinin səviyyəsi sürətlə qalxmışdı. Hətta sahilboyu bütün tikililər dağılmışdı. Məlumdur ki, iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar qütblərdə buzlaqlar əriməyə başlayıb. Bu baxımdan Volqa çayı və digər su hövzələrinə su axını arta bilər. Odur ki, Xəzərin səviyyəsinin həddən aşağı düşəcəyini, Aral kimi quruyacağını düşünmürəm. Əsas su ehtiyatı qar yağması ilə yaranır. Yağıntı az olduğuna görə (bu, səhra, yarımsəhra zonasına düşən Abşeron yarımadasına aid deyil) Xəzərin sudaşıyıcı çaylarında- Volqa, Terek, Samurda da su azalır. Nəticədə Xəzərin şimal hissəsi cənuba doğru sürüşəcək. Bizim üzərimizə düşən Xəzərə sudaşıyıcı çayların düzgün istifadə olunmasını təmin etməkdir. Xüsusilə Ceyrançöl sahəsində suvarma düzgün aparılmır. Kürün suyu düzgün paylanmadığına görə çayın səviyyəsi aşağı düşür”.
Ekspert qeyd etdi ki, bir müddət öncə İtaliya, Yunanıstan, İspaniyanın cənub hissəsi, Türkiyəyə Afrikadan isti hava kütlələri daxil olmağa başladı: “Bu hava kütlələri küləklə gəldi. Hazırda İran ərazisində isti hava kütlələri dolaşmaqdadır. Əgər güclü küləklə müşayiət olunacaqsa, duz müəyyən əraziyə dağıla bilər, lakin deyək ki, Urmiyə gölündən Şimali Azərbaycan ərazisinə qədər dağılacağını güman etmirəm. Bizim ərazimizdə duzlaşmış sahələr varsa, duzlu qumlar varsa, Abşeron yarımadasında bir yerdən başqa yerə daşına bilər. Hər zaman olmasa da, güclü şərq küləkləri Orta Asiya səhralarından bura qədər duzlu qumları toz halında gətirə bilər. Belə olan təqdirdə Xəzərin flora və faunasına hər hansı ciddi mənfi təsir olacağını düşünmürəm, çünki balıqlar müəyyən duz səviyyəsi olan su sahələrində yaşaya bilirlər. Balıqları qorumaq üçün dənizi çirkləndirməməliyik”.
Nigar HƏSƏNLİ,
“Yeni Müsavat”
XƏBƏR LENTİ
04 Oktyabr 2024
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ