İqtisadçı: “Bu, daha çox Rusiya və İranın Qərblə münasibətlərindən asılı olacaq”

“Şimal-Cənub” nəqliyyat dəhlizi Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən Rusiyaya, xüsusən də Ural və Sibir bölgələrinə yük daşınmasında Süveyş kanalına alternativ ola bilər. “Yeni Müsavat” xəbər verir ki, bu fikri  “PEK: Global” şirkətinin Avrasiya istiqamətinin direktoru Gennadi Çiçin səsləndirib.

Onun sözlərinə görə, hazırda bu dəhlizlə yük daşımalarının inkişafını idarəetmə və infrastruktur çətinlikləri məhdudlaşdırır: İranın gömrük orqanlarının yükün mülkiyyət hüququnu təsdiq edən master-konosamentlər adlı sənədlərin təqdim edilməsi tələbləri səbəbindən yığılan yüklərin daşınması üçün şirkətlərin xərci artır. Bir sənədin orta qiyməti 100-150 ABŞ dolları arasında dəyişir. Eyni zamanda Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən Rusiyaya Süveyş kanalından daşınan yüklərə bütün mallar üçün yalnız bir konosament kifayətdir.

İnfrastruktur problemlərindən danışan direktor izah edib ki, sentyabrdan dekabr ayınadək davam edən yüklənmənin pik dövründə Həştərxan limanlarında müvəqqəti saxlama anbarları tez-tez dolu olur: “Səbəb böyük həcmdə yük axınını idarə etmək qabiliyyətinin olmaması, habelə konteynerlərin qaldırılması və daşınması üçün portal kranların yoxluğudur”.

Qeyd edək ki, Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi Sankt-Peterburqla Hindistanın Mumbay limanını birləşdirən 7,2 min km uzunluğunda multimodal marşrutdur. Dəhlizin üç qolu var: Transxəzər marşrutu (dəmir yolları və limanlardan istifadə etməklə), Qərb quru yolu (Azərbaycan ərazisindən keçir) və Şərq marşrutu (Qazaxıstan və Türkmənistandan keçməklə).

Qeyd edək ki, Rusiya analitik mərkəzlərinin apardıqları hesablamalara əsasən ŞCD-nin qolları arasında ən sürətli inkişaf imkanı Azərbaycan üzərindən keçən Qərb marşrutunda mövcuddur. Şərq marşrutunda Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və İran dəmiryollarının ötürücülük qabiliyyəti aşağı, həmçinin yol ölçüləri fərqli və anbar infrastruku yetərli deyil. Bu istiqamətdə avtomobil daşımaları imkanı da çox məhduddur. 

Xəzər dənizi üzərindən yükdaşımaların sürətli artımına həm İran, həm Rusiya gəmi donanmasının məhdudluğu, həmçinin Rusiyanın Xəzərsahili limanlarının yükötürmə imkanının aşağılığı imkan vermir. Rusiya Birləşmiş Gəmiqayırma Korporasiyasının (USC) hesablamalarına görə, Xəzər üzərindən daşımaları artırmaq üçün ilkin mərhələdə  45 konteyner gəmisi tələb olunur. Lakin hələlik bunun yarısı qədər, yəni 25 gəminin inşası planlaşdırılır. Yükdaşımalar üçün zəruri olan dəmiryol u və avtomobil bərələrinin sayı ehtiyac duyulandan 10 dəfələrlə azdır. Buna görə də konteyner gəmilərinin tikintisi planlaşdırılır. Ötən həftə İranın Rusiyadakı səfiri Kazım Cəlali Xəzər üzərindən yükdaşımalarda ən böyük problemin gəmi çatışmazlığı olduğunu deyib.  Limanların genişləndirilməsi, yeni gəmilərin inşası üçün on milyardlarla dollar yatırım, həmçinin hər iki ölkəyə ixracı qadağan olunan Qərb texnologiyalarına ehtiyac var. 

Rusiya ekspertlərinin hesablamalarına əsasən Azərbaycan üzərindən keçən Qərb marşrutunin sürətli inkişafı üçün daha az investisiya tələb olunur, eyni zamanda yükdaşımalar digər iki marşrutdan daha az vaxt, daha az xərc tələb edir. Digər tərəfdən, Azərbaycan öz ərazisində infrastrukturu zəruri səviyyəyə çatdırmaq prosesini özü maliyyələşdirmək imkanındadır. 

İran ərazisində marşrutun ən zəif həlqəsi Rəştdən Astaraya dəmiryol xəttinin olmamasıdır. 2023-cü ildə Rusiya bu yolun tikintisi üçün İrana 1,3 milyard avro kredit ayırmağa razılaşıb. Lakin indiyədək İran tərəfi üzərinə düşən işləri başa çatdırmayıb deyə yolun tikintisinə başlamaq mümkün olmayıb. Ötən ilin dekabrında Rusiya baş nazirinin müavini Vitali Savelyevin rəhbərlik etdiyi hökumət nümayəndə heyəti Tehranda İran prezidenti Məsud Pezeşkianla görüşüb. Əsas müzakirə mövzularından biri məhz Rəşt-Astara dəmiryol xətti olub. Rusiya rəsmisi bildirib ki, xəttin tikintisi başa çatdıqdan sonra Rusiya ilə İran arasında yükdaşımanın potensial həcmi ildə 15 milyon ton təşkil edəcək. Şavelyev qeyd edib ki, İran hakimiyyəti ilə Rəşt-Astara dəmir yolu hissəsinin tikintisi ilə bağlı 4 bəndi müzakirə ediblər: 

“Biz indi dörd məsələ haqqında danışdıq, onların yerinə yetirilməsi üçün hər iki tərəfə öhdəlik götürmüşük. Danışıqlarımızda ən həssas məsələ torpaq idi. İnfrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsində bizim böyük təcrübəmiz var və başa düşürük ki, İranla birgə müqaviləmizdə nəzərdə tutulduğu kimi, torpağın tam alınması olmadan torpağın qiyməti kəskin şəkildə arta bilər. İndi sual bu qərarların icrası ilə bağlı qalır”.

“Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC-nin (ADY) açıqladığı məlumata görə, 2024-cü ildə Şimal-Cənub beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi ilə tranzit yükdaşımaların həcmi 2023-cü illə müqayisədə 28  faiz artaraq 814 min ton təşkil edib. Dekabr ayında Azərbaycan və Rusiya arasında Şimal-Cənub dəhlizi ilə tranzit yük daşımaları, o cümlədən dəmiryol daşımalarının inkişafı üçün əməkdaşlığı nəzərdə tutan saziş imzalanıb. Sazişin məqsədi dəmiryol infrastrukturunun və tranzit daşımalarının inkişafı üzrə əməkdaşlığın şərtlərini müəyyən etmək və Şimal-Cənub Dəhlizinin Qərb marşrutunun potensialını artırmaqdır. Bu saziş üzrə əməkdaşlıq sayəsində dəmiryol nəqliyyatına yeni yüklərin cəlbi stimullaşdırılacaq və daşıma həcmlərinin artım və dəmiryol nəqliyyatı infrastrukturunun inkişaf tempi balanslaşdırılacaq.

Paralel olaraq dekabr ayında ADY rəhbərliyi İrana səfər edərək bu ölkənin dəmiryol rəsmiləri ilə görüşüb və İranın Astara şəhərində yerləşən terminalın inkişafı ilə bağlı əsas mərhələləri və icra müddətlərini, terminalda həyata keçirilən işlərin 2025-ci ilin sonunadək başa çatdırılmasını, yeni əməkdaşlıq sahələri və maliyyələşdirmə planlarını müzakirə edib. Görüşdə Azərbaycan və İran ərazilərində yerləşən Astara terminallarının idarəçiliyini həyata keçirən “Cənub Yük Terminalı” MMC-nin fəaliyyətinin genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilib.

Ötən ilin sentyabr ayında Asiya İnkişaf Bankı ilə Sumqayıt-Yalama xəttinin modernləşdirilməsi üçün 131,5 milyon dollar məbləğində kredit sazişi imzalanıb. ADY bu dəhliz üzrə artan yükaşırma həcmlərini daha sürətli və effektiv həyata keçirmək üçün 2024-cü ildə Azərbaycan ərazisindəki Astara yük terminalının rekonstruksiyasını başa çatdırıb, ərazidə sürətli gömrük-keçid xidmətinin yaradılmasına nail olub. Rekonstruksiya çərçivəsində yük anbarı müasir standartlara uyğun təmir edilib, terminal lazımi texnika və təhlükəsizlik kameraları ilə təmin edilib. Həmçinin yüklərin çəkisini müəyyən etmək üçün tərəzi və sürətli internetlə təchiz olunmuş gömrük məntəqəsi yaradılıb. Terminal multimodal daşıma xidmətləri təqdim edərək ekspeditor şirkətləri üçün yeni imkanlar yaradır. Qəbul edilən yüklərin daşınması və aşırılması üçün endirimli tariflər tətbiq olunur. Terminalın fəaliyyəti Şimal-Cənub dəhlizi üzrə tranzit yükdaşımaları ilin sonunadək 10-15 faiz artırmağa imkan verib. Terminalın potensialının Astara-Rəşt dəmiryol xətti istifadəyə verildikdən sonra daha böyük yük həcmi üçün reallaşdırılması planlaşdırılır.

Göründüyü kimi, Azərbaycan dəhlizin fəaliyyətinin güclənməsi üçün üzərinə düşən işləri vaxtında yerinə yetirir. Lakin Rusiya və xüsusilə də İranın bu sahədə fəaliyyətini qənaətbəxş hesab etmək mümkün deyil. Tehran neft satışından əldə etdiyi vəsaitlərin böyük hissəsini Yaxın Şərqdə proksi silahlı qruplaşmalara sərf edir, dövlətlərarası razılaşmalarda üzərinə götürdüyü öhdəliklərin icrasına isə vəsait tapa bilmir. Buna görə də əksər hallarda əz ərazisindən infrastruktur layihələrinə də tərəfdaş ölkələrdən vəsait almağa çalışır. Rusiyadan Rəşt-Astara üçün kredit almasına rəğmən, fiziki tikinti işləri üçün zəruri olan torpaq ayrılması işlərinin heç yarısını belə icra etməyib. Belə görünür ki, Tehran yolun keçdiyi ərazilərdə torpaq sahiblərinə ödəniş etmək imkanında belə deyil.  

 Eldəniz Əmirov

İqtisadçı Eldəniz Əmirovun “Yeni Müsavat”a dediyinə görə, ŞCD o zaman Süveyşə alternativ olar ki, yalnız vaxt deyil, maliyyə tutumu baxımından da ondan əlverişli olsun: “Bunun üçünsə yüklərin sürətli və daha ucuz daşınmasını təmin edəcək yüksək səviyyəli infrastruktur qurulmalıdır. Süveyş kanalı ilə dünya ticarətinin 12 faizi reallaşır. Bu, çox böyük həcmdir. Buna alternativ olmaq üçün çox nəhəng işlər görülməlidir. Şimal-Cənub Dəhlizi ilə bağlı rəsmi müqavilə 2000-ci ildə imzalansa da, onun inkişafı üçün real addımlar Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlayandan sonra atılır. Lakin hər iki ölkənin sanksiyalara məruz qalması, gəlirlərinin azalması qurulan planların reallaşması üçün ciddi təhdidlər formalaşdırır”. 

Müsahibimiz deyir ki, ŞCD-nin Süveyş kanalına alternativ olması daha çox Rusiya və İranın Qərblə münasibətlərindən asılı olacaq: “Dəhlizin yaxın 10-20 ildə Süveyş kanalına alternativ olacaq qədər inkişafını, düzü, gözləmirəm. Bunun üçün qısa müddət ərzində Rusiya və İrana qarşı sanksiyalar aradan qaldırılmalı, münasibətlər Qərb texnologiyalarına sərbəst çıxışa imka verəcək qədər istiləşməlidir. Bu isə yaxın onillikdə real görünmür. Buna görə də Şimal-Cənub Dəhlizinin normal fəaliyyətinin təmin olunması üçün 10-15 illik müddət tələb olunduğunu düşünürəm. Bu da o halda ki, infrastruktur sürətlə təkmilləşdirilsin, inkişaf etdirilsin. Azərbaycan bu sahədə üzərinə düşəni vaxtında icra edir, lakin digər iki iştirakçı barədə bunu söyləmək mümkün deyil. Bütün bunları nəzərə almaqla, hesab edirəm ki, Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinin real dəhliz səviyyəsinə çatdırılması üçün görüləcək işlər çoxdur. Bu işlərin görülməsi isə bilavasitə Ukraynada müharibənin başa çatması müddətindən birbaşa asılıdır”. 

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”