Onlayn ictimai-siyasi qəzet
Qaqauz Yeri yenidən diqqət mərkəzində – Gözaltına alınan başqan və unudulmuş türk yurdu haqqında nələri bilməliyik?
Musavat.com xəbər verir ki, Moldova Respublikasının muxtar bölgəsi olan Qaqauziyanın başqanı Yevgeniya Qutsulun Kişinyov hava limanında saxlanılması bu bölgəni və burada yaşayan türk mənşəli qaqauz xalqını yenidən beynəlxalq medianın diqqətinə gətirib.
İddialara görə, Qutsul siyasi partiyanın qanunsuz maliyyələşdirilməsi ilə əlaqədar istintaqa cəlb olunub və 72 saatlıq həbs qərarı verilib.
Bu hadisə təkcə hüquqi və siyasi baxımdan deyil, həm də etnik və geosiyasi mənada ciddi diqqət tələb edir. Çünki Qaqauzlar — Türk dünyasının Avropadakı səsi, ən qərbdəki türkdilli xalqıdır. Onların adını gündəmə gətirən hər hadisə, həm türklüyün yayılma coğrafiyası, həm də etnik kimlik və muxtariyyət hüquqları baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.
***
Musavat.com olaraq bu səbəbdən oxucularımıza Qaqauz yeri haradır? Qaqauzlar kimdir? Onlar nə istəyirlər? suallarına cavab verən məlumatları təqdim edirik:
Qaqauz Yeri haradadır?
Qaqauz Yeri — Moldova Respublikasının cənubunda yerləşən muxtar ərazi vahididir. Paytaxtı Komrat şəhəridir. Moldova Konstitusiyasına görə, bu bölgənin öz parlamenti (Xalq Məclisi), öz rəhbəri (başqanı) və öz rəsmi dili – qaqauz dili var. 1994-cü ildə bu status rəsmi şəkildə tanınıb. Lakin bölgə tam müstəqil deyil, Moldova tərkibində muxtar hüquqlarla fəaliyyət göstərir.
Qaqauzlar kimdir?
Qaqauzlar — türkdilli, pravoslav xristian inancına sahib olan qədim bir etnosdur. Onlar Oğuz türklərinə mənsub sayılırlar və dilləri Azərbaycan və Türkiyə türkcəsi ilə yaxınlıq təşkil edir. Qaqauzlar öz dillərinə “türk dili”, özlərinə isə “türk” deyirlər.
Qaqauzların etnogenezisi ilə bağlı bir neçə fərziyyə mövcuddur:
1. Oğuz-Səlcuq nəzəriyyəsi:
Ən çox qəbul olunan fərziyyəyə görə, qaqauzlar Səlcuq türklərinin və ya Peçeneq və Qıpçaq türklərinin bir qolu olaraq Balkanlara və daha sonra Bessarabiya (indiki Moldova) ərazisinə köç etmişlər.
2. Qafqaz və Volqaboyu bağlantısı:
Bəzi tarixçilər qaqauzların köklərini Qafqaz Albaniyasına və ya İdil-Ural bölgəsindəki türklərə bağlayır.
3. Xristianlaşma:
Qaqauzlar tarixdə xristianlığı qəbul etmiş nadir türk xalqlarındandır. Onların pravoslav inancı əsasən Bizans və Bolqar təsiri ilə formalaşıb. Bu səbəbdən, həm türklük, həm də pravoslavlıq onları həm türkdilli xalqlardan, həm də digər pravoslav xalqlardan fərqləndirir.
Tarixi mərhələlər
• XIII–XIV əsrlər: Balkanlara və Qara dəniz sahillərinə köç edən türk tayfaları arasında qaqauzların da olduğu bildirilir.
• XIX əsr: Rusiya İmperiyasının təşviqi ilə qaqauzlar Osmanlı torpaqlarından çıxarılıb, Bessarabiyaya (indiki Moldova cənubu) köçürülüb.
• Sovet dövrü: Qaqauzlar SSRİ-də Moldova MSSR-in tərkibində yaşayıb, ancaq dilləri və kimlikləri sıxışdırılıb.
• 1990–1994-cü illər: Moldova müstəqillik əldə etdikdən sonra qaqauzlar muxtariyyət uğrunda mübarizə apardılar və 1994-cü ildə Qaqauz Yeri rəsmi muxtar status aldı.
Qaqauzların mədəniyyəti
• Dil: Qaqauz türkcəsi, latın əlifbası ilə yazılır. 1990-cı illərə qədər kiril əlifbasından istifadə olunub.
• Folklor və musiqi: Qaqauz xalq musiqisi, aşıq və bayatı motivləri ilə zəngindir. “Tülüşka”, “cıncırtmalı” kimi xalq mahnıları məşhurdur.
• Milli geyim: Qadınlar ənənəvi uzun donlar və baş örtüyü, kişilər isə qara şalvar və qolsuz pencəklərlə tanınır.
• Bayramlar: Həm türk mədəniyyətinə bağlı Novruzvari bayramlar, həm də pravoslav dini bayramlar qeyd olunur.
Soy və boy strukturu
Qaqauzlar birbaşa müəyyən boylara bölünməsələr də, özlərini türklərin bir qolu kimi görürlər və öz etnik kimliklərini “Türk”, dillərini isə “Türk dili” adlandırırlar. Onlar öz soylarını oğuz mənşəli hesab edir və bu xüsusiyyət milli şüurda xüsusi yer tutur.
Bugünkü vəziyyət və əhəmiyyət
Bu gün Qaqauziyada təxminən 150-160 min qaqauz yaşayır. Onlar həm Moldovada, həm də Ukraynanın cənub vilayətlərində və Bolqarıstanda yaşayırlar.
Türk dünyası üçün Qaqauzlar strateji və mədəni körpüdür. Onlar həm Avropanın içində yerləşən türk xalqı olaraq, həm də xristian türklər olaraq mədəni müxtəliflik nümunəsidir.
Qaqauzlar nə istəyirlər?
Qaqauzların istəkləri sadə və aydındır:
• Milli və mədəni kimliklərini qorumaq;
• Muxtariyyət statusunu təmin edən hüquqi çərçivələrin pozulmaması;
• Ana dillərində təhsil və mətbuatın mövcudluğu;
• Türk dünyası ilə əlaqələrin gücləndirilməsi.
Qaqauzların son illər artan şəkildə Türkiyə və Azərbaycanla təhsil, mədəniyyət və iqtisadi əməkdaşlığa can atması da bu istəklərin sübutudur. Onlar özlərini həm Moldovanın bir hissəsi, həm də Türk dünyasının Avropadakı qapısı kimi görürlər.
Strateji və mənəvi baxımdan nə deməkdir?
Yevgeniya Qutsulun həbsi ilə bağlı qalmaqal bir çox siyasi kontekstdə qiymətləndirilə bilər: daxili siyasi mübarizə, Rusiyaya yaxınlıq ittihamları və s. Ancaq bu hadisə fonunda Qaqauz kimliyi, onun türk kökləri və bölgənin gələcəyi yenidən ön plana çıxır.
Bu baxımdan, Musavat.com hesab edir ki, Türk dünyası bu hadisəni bir xəbər kimi deyil, bir siqnal kimi qəbul etməlidir. Qaqauz türkləri dəstək gözləyir, unudulmaq istəmir, birliyin bir parçası olmaq istəyir.
Yekun: Unudulmuş Qardaşlıq
“Ən qərbdəki türklər” adlandırılan qaqauzlar, həm mədəni, həm dini, həm də tarixi cəhətdən özünəməxsus bir xalqdır. Onların tarixi kimlikləri, dilləri və türk ruhunu qoruyaraq Avropa içində yaşaması, bütün Türk Dünyası üçün həm qürurverici, həm də strateji bir mirasdır.
Yevgeniya Qutsulun saxlanılması ilə Qaqauz yeri yenidən dünya gündəminə gəldi. Bu, bəlkə də yeni bir mərhələnin başlanğıcı ola bilər.
Musavat.com olaraq bu mövzunu izləməyə davam edəcəyik.
Rauf Arifoğlu
Musavat.com
XƏBƏR LENTİ
26 Mart 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ