Son dövrlərdə “tarif” sözü dünya mediasının, siyasi analitiklərin və iqtisadi dairələrin ən çox işlətdiyi terminlərdən birinə çevrilib.

Bu diqqətin əsas səbəblərindən biri ABŞ Prezidenti Donald Trampın həyata keçirdiyi yeni tarif siyasətidir. ABŞ-ın Çin, Avropa İttifaqı və digər ölkələrlə ticarət münasibətlərində tarif dərəcələrini artırması, beynəlxalq iqtisadi münasibətləri ciddi şəkildə dəyişdirib. Yeni gömrük rüsumları, idxal-ixrac məhdudiyyətləri və qarşılıqlı sanksiyalar kontekstində “tarif” artıq təkcə iqtisadi anlayış deyil, həm də geosiyasi alətə çevrilib.

Belə bir məqamda, Musavat.com bu termini sadəcə bu günün siyasi ritorikasında yox, həm də tarixi və etimoloji köklərində araşdırmağı vacib hesab edir.

Bu yazıda “tarif” sözünün haradan gəldiyi, necə dəyişdiyi, hansı tarixi mərhələlərdən keçdiyi və bu gün hansı məna daşıdığı ətraflı şəkildə izah edilir. Çünki bu anlayış artıq təkcə qiymət və rüsumla bağlı deyil – dövlətlərin niyyətini, strateji yönünü və iqtisadi mübarizələrini simvolizə edən güclü bir simvola çevrilib.

“Tarif” sözünün mənşəyi, etimologiyası

“Tarif” sözü Azərbaycan dilinə fransız dilindən keçmiş beynəlmiləl termindir. Fransızca tarif kəlməsi öz növbəsində italyanca “tariffa” sözündən gəlir və bu termin Avropa dillərinə Osmanlı türkcəsində işlədilən tərifə (tarife) sözündən yayılıb.

 Osmanlı türkcəsindəki tarife isə fars dili vasitəsilə ərəb mənşəli taʿrīf (تعريف) sözünə gedib çıxır . Ərəb dilində taʿrīf “bildiriş, məlumat vermə, müəyyən bir şeyin təqdim edilməsi” anlamlarına gəlir və xüsusilə ödəniləcək haqların siyahısını bildirmək üçün işlədilib . Beləliklə, “tarif” sözünün kökü “xəbər vermək, tanıtmaq” mənasını daşısa da, dillərarası keçidlər nəticəsində qiymət və rüsum cədvəli mənasında möhkəmlənmişdir.

 Azərbaycan dilinə bu termin təxminən XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində, iqtisadi və hüquqi terminologiyanın formalaşdığı dövrdə daxil olmuşdur.

Tarixi kontekst – ilk istifadələr

Tarif anlayışı yaranışından etibarən dövlətlərin və tacirlərin iqtisadi ehtiyaclarından doğmuşdur. Daha antik dövrlərdə belə, hakim qüvvələr ticarət üzərindən vergi və rüsum toplamaq üçün sabit ödəniş dərəcələri tətbiq edirdilər. Məsələn, Roma imperiyasında imperiya sərhədlərindən kənardan gətirilən mallara dəyərinin 25% və ya 12,5%-i miqdarında gömrük vergisi qoyulurdu . Orta əsrlərdə və erkən yeni dövrdə beynəlxalq ticarət genişləndikcə liman şəhərlərində müxtəlif mallara görə müxtəlif rüsumlar mövcud idi. Bu dövrdə hər bir liman və ya ölkə öz gömrük rüsumları cədvəlini hazırlayırdı ki, xarici tacirlər ödəməli olduqları məbləğləri öncədən bilsinlər. Belə rüsum cədvəlləri ticarətin asanlaşdırılması və dövlət gəlirlərinin planlaşdırılması məqsədilə yaranmışdır.

XVII–XVIII əsrlərdə merkantilizm siyasəti nəticəsində “tarif” anlayışı daha da önəm qazandı. Ölkələr öz yerli istehsalçılarını qorumaq üçün idxal mallarına yüksək gömrük tarifləri tətbiq edir, eyni zamanda dövlət xəzinəsini doldururdular. Məsələn, İngiltərədə XVIII əsrin əvvəllərində Robert Uolpol (Walpole) 1721-ci ildə ölkənin sənayesini inkişaf etdirmək üçün geniş miqyaslı qoruyucu tariflər sistemi tətbiq etdi. Bu kimi addımların məqsədi xaricdən gələn məhsulları bahalaşdıraraq yerli istehsalı rəqabətə davamlı etmək idi. Nəticədə, “tarif” termini təkcə rüsumun məbləğini deyil, həm də dövlətin iqtisadi siyasət aləti olaraq istifadə etdiyi mexanizmi ifadə etməyə başladı.

“Tarif” anlayışının inkişaf mərhələləri

Tarif anlayışı iqtisadi sahədə zamanla funksiyasını və mahiyyətini dəyişmişdir. İlkin dövrlərdə tariflər əsasən dövlət gəliri toplamaq üçün bir vasitə idi – yığılan gömrük vergiləri xəzinənin mühüm hissəsini təşkil edirdi. Sonradan sənayeləşmə və beynəlxalq ticarətin genişlənməsi ilə tariflər proteksionizm alətinə çevrildi. Ölkələr daxili bazarı qorumaq məqsədilə idxala yüksək tariflər qoyur, bəzən isə ixracı təşviq etmək üçün xammal idxalına rüsumları azaltmaq siyasəti yürüdürdülər. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən iqtisadçılar arasında azad ticarət ideyaları yayılmağa başladı və tariflərin azaldılması iqtisadi inkişaf üçün müsbət amil kimi qiymətləndirildi. XX əsrdə Beynəlxalq Ticarət Sazişləri (məsələn, 1947-ci il Ümumi Rüsumlar və Ticarət Sazişi – GATT) çərçivəsində ölkələr tarif dərəcələrini qarşılıqlı surətdə aşağı salmağa razılaşdılar. Beləliklə, müasir dövrdə gömrük tariflərinin səviyyəsi bir çox ölkədə əvvəlki əsrlərlə müqayisədə xeyli azalmış və qloballaşan iqtisadiyyatda tariflərdən daha çox istisna halında, konkret sahələri qorumaq üçün istifadə olunur.

Tarif anlayışının hüquqi çərçivəsi də zamanla formalaşıb. Keçmişdə hökmdarların fərmanları ilə müəyyən edilən rüsumlar müasir dövrdə qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Məsələn, hazırda Azərbaycanda “Gömrük tarifi haqqında” Qanun mövcuddur ki, bu sənəd ölkənin gömrük tariflərinin formalaşdırılması və tətbiqi qaydalarını müəyyən edir. Beynəlxalq hüquqda tarif öhdəlikləri dövlətlərarası müqavilələrlə bağlanır – Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) qaydaları çərçivəsində hər bir üzv ölkə maksimal gömrük tarifi hədlərini qəbul edib. Hüquqi müstəvidə “tarif” təkcə gömrük rüsumlarına deyil, həm də daxili iqtisadiyyatdakı müxtəlif tənzimlənən qiymətlərə aid edilir. Məsələn, Azərbaycanda qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi sahəsində Tarif (qiymət) Şurası fəaliyyət göstərir. Bu qurum yanacaq, enerji, nəqliyyat və bəzi digər sahələr üzrə tarifləri dövlət siyasətinə uyğun şəkildə tənzimləyir. Ayrıca, əmək münasibətlərində də “tarif cədvəlləri” anlayışı mövcuddur – xüsusilə planlı iqtisadiyyat dövründə müəyyən ixtisas və dərəcələr üzrə standart əməkhaqqı tarifləri hüquqi sənədlərdə təsbit edilirdi.

İctimai (sosial) kontekstdə inkişaf

Tarif anlayışı ictimai həyatda insanların gündəlik iqtisadi münasibətlərinin bir hissəsinə çevrilib. Məsələn, kommunal xidmətlərin tariflərinin (işıq, qaz, su və s.) artırılması əhali arasında narahatlıq doğura bilər və hökumət bu qərarları qəbul edərkən sosial amilləri nəzərə almağa çalışır. Buna görə də, çox vaxt dövlət zəruri məhsul və xidmətlərin qiymətlərini birbaşa tənzimləyir və ya subsidiya verir ki, əhali üçün əlçatan olsun.

Digər tərəfdən, bazar iqtisadiyyatının inkişafı ilə bir çox tarif növləri rəqabət mühitində formalaşır. Məsələn, rabitə və mobil operatorlar müxtəlif tarif planları təqdim etməklə istehlakçılara seçim imkanı yaradırlar. Cəmiyyət həyatında “tarif” sözü həm də ədalətlilik və əlçatanlıq məsələləri ilə əlaqələndirilir – yəni tariflərin düzgün müəyyənləşdirilməsi həm iqtisadi səmərəliliyi, həm də sosial ədaləti təmin etməlidir.

Müasir dövrdə “tarif” sözünün anlamı və tətbiq sahələri

Müasir dövrdə “tarif” ümumilikdə rəsmi qaydada müəyyənləşdirilmiş ödəniş dərəcələri cədvəli anlamını daşıyır. Bu termin müxtəlif sahələrdə tətbiq olunur və hər bir sahədə özünəməxsus xüsusiyyət kəsb edir. Başlıca tətbiq sahələrini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

• Nəqliyyat tarifləri: İctimai nəqliyyatda gediş haqqı, yükdaşıma haqları, dəmir yolu və hava yolu biletlərinin qiymətləri tarif şəklində müəyyən edilir. Məsələn, avtobus və metro gedişhaqqı dövlət tərəfindən tənzimlənən tariflərdir, taksi və ya hava yollarında isə şirkətlərin təyin etdiyi tarif cədvəlləri mövcuddur.
• Vergi və gömrük tarifləri: Dövlətin vergi sistemində fərqli gəlir səviyyələrinə tətbiq olunan vergi dərəcələri (proqressiv vergitutma hallarında) bəzən “vergi tarifləri” adlandırılır. Xüsusilə gömrük tarifləri beynəlxalq ticarətdə vacib anlayışdır – ölkəyə idxal olunan müxtəlif mal qrupları üzrə rüsum dərəcələri Gömrük Tarifində göstərilir və həmin rüsumlar ölkənin ticarət siyasətini əks etdirir. Gömrük tarifi cədvəlləri idxalı tənzimləmək, yerli istehsalı qorumaq və ya dövlət büdcəsinə gəlir təmin etmək məqsədilə istifadə olunur.
• Kommunal xidmət və enerji tarifləri: Elektrik enerjisi, təbii qaz, içməli su, istilik təchizatı kimi kommunal xidmətlərin qiymətləri rəsmi tariflər şəklində tənzimlənir. Bu tariflər adətən dövlət tərəfindən təsdiq edilir və əhalinin sosial müdafiəsi nəzərə alınaraq müəyyən olunur. Məsələn, Tarif Şurasının qərarı ilə elektrik və qazın hər kVt-saatı və ya m³-i üçün ödəniş dərəcələri cədvəllə elan olunur.
• Rabitə və digər xidmət sahələrinin tarifləri: Telefon rabitəsi, mobil internet, poçt xidmətləri, hətta bank və sığorta xidmətləri kimi sahələrdə müxtəlif tarif planları mövcuddur. Xüsusilə mobil operatorlar danışıq dəqiqələri, internet trafiki və SMS sayı daxil olmaqla paketləri “tarif planı” adlandırır və rəqabətə uyğun qiymətlər təyin edirlər. Eyni zamanda, stasionar telefon rabitəsi və poçt göndərişləri kimi sahələrdə rəsmi tarif cədvəlləri illərlə formalaşıb (məsələn, poçtun standart məktub göndərişi tarifi və s.).
• Əmək haqqı tarifləri: Bəzi sahələrdə çalışanların maaşları tarif dərəcələri əsasında tənzimlənir. Xüsusilə Sovet dövründən qalma ənənə üzrə müəyyən ixtisas dərəcələri üçün əmək haqqı tarif cədvəlləri tətbiq olunurdu – hər dərəcə üzrə minimum baza maaşı və artım əmsalları müəyyən edilirdi. Müasir dövrdə də dövlət sektorunda, xüsusən təhsil və səhiyyə kimi sahələrdə müəyyən tarif şkalaları mövcuddur ki, işçilərin vəzifə dərəcəsinə görə maaşlarının ədalətli bölgüsünü təmin etsin.

Göründüyü kimi, “tarif” sözü tarixi inkişaf prosesində ümumi qiymət cədvəli anlamında formalaşaraq, bu gün çoxşaxəli tətbiq sahələrinə malikdir. İstər dövlətin iqtisadi siyasətində, istərsə də gündəlik həyatda xidmət və malların qiymət ifadəsində “tarif” anlayışı mühüm rol oynayır. Bu termin həm ölkələrin ticarət münasibətlərində strateji əhəmiyyət daşıyan gömrük rüsumlarını, həm də vətəndaşların gündəlik ödədiyi kommunal, nəqliyyat, rabitə haqlarını ifadə edir. Beləliklə, “tarif” sözünün mənası zamanla zənginləşərək qədimdən müasir dövrə qədər öz aktuallığını və praktik əhəmiyyətini qoruyub saxlayıb.

Musavat.com