Bu il üçün büdcə neftin 70 dollarlıq qiyməti ilə hesablanıb; Dünya bazarında qiymətin bu həddən aşağı düşməsi problemlər yarada bilər

Dünya fond və xammal bazarları ABŞ prezidenti Donald Trampın idxala rüsum qərarının təsiri ilə böyük eniş yaşamağa başlayıb. Aprelin 4-də ABŞ başda olmaqla, dünyanın əsas fond birjalarında indekslər 4-8 faiz arasında düşüb. Analitiklərə görə, Vaşinqtonun irimiqyaslı tarif məhdudiyyətlərinin tətbiqi qlobal ticarətə, qlobal ÜDM artımına və neftə olan tələbata mənfi təsir göstərəcək. Heç kim belə tədbirlərin dünya ticarətində vəziyyətin yaxşılaşmasına və iqtisadi artıma töhfə verəcəyini gözləmir. “J.P.Morgan” investisiya bankının hesablamalarına görə, bütün ölkələrdən ABŞ-a idxala tariflərin ilkin olaraq vəd edilən 10 faiz artırılması qlobal ÜDM-in artım tempinin 0,4 faiz azalmasına səbəb ola bilər.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) icraçı direktoru Kristalina Georgieva xəbərdarlıq edib ki, ABŞ-ın açıqladığı tarif tədbirləri ləng böyümə dövründə qlobal iqtisadi perspektiv üçün əhəmiyyətli risk yaradır. Georgieva qeyd edib ki, BVF hələ də yeni rüsumların tətbiqinin makroiqtisadi nəticələrini qiymətləndirir. Bu qiymətləndirmələrin nəticələri bu ayın sonunda dərc olunacaq Dünya İqtisadi Görünüşündə təqdim ediləcək: “Qlobal iqtisadiyyata daha çox zərər verə biləcək addımlardan qaçmaq vacibdir. Biz ABŞ və onun ticarət tərəfdaşlarını ticarət gərginliyini və qeyri-müəyyənliyi azaltmaq üçün konstruktiv işləməyə çağırırıq”.

Trampın qərarına cavab olaraq Çin hakimiyyəti ABŞ-dan bütün idxala 34 faiz rüsum, ABŞ-ın böyük şirkətlərinin fəaliyyətinə yönəlik məhdudiyyətlər tətbiq edib, həmçinin ABŞ-ın Çindən idxalından kəskin asılılıqda olduğu nadir elementlərin ixracını məhdudlaşdırıb.

Avropa İttifaqı da ABŞ-a qarşı cavab tədbirlərinin hazırlığını sürətləndirib. Qərarların aprelin ortasına qədər qəbul ediləcəyi, maydan isə tətbiq olunacağı gözlənilir.

Ağ Ev administrasiyasının addımları fonunda Azərbaycan üçün çox mühüm əhəmiyyətə malik neft qiymətlərində 2021-ci ildən bəri görünməyən eniş müşahidə olunmaqdadır. Aprelin 3-də Brent markalı neftin qiyməti 4,81 dollar (6,4 faiz) ucuzlaşaraq 70,14 dollara, WTI markalı neftin qiyməti 4,76 dollar (6,6 faiz) itirərək bir barel üçün 66,95 dollara düşüb. Aprelin 4-də sürətli eniş davam edib. Londonun ICE Futures birjasında Brent markalı neftin iyun fyuçerslərinin qiyməti daha 8 faizə yaxın itirməklə 65 dollardan aşağı, WTI markalı neftin may fyuçersləri isə 8,30 faizə yaxın itirməklə 62 dollardan aşağı düşüb. Bu, 2021-ci ildən bəri ilk dəfədir ki, neft qiymətləri belə kəskin eniş yaşayır. Ekspertlərə görə, ABŞ-ın ticarət tədbirləri və digər ölkələrin əks tədbirləri qlobal neft tələbinin əvvəllər gözləniləndən daha aşağı olacağını göstərir

Neft bazarında bədbinliyi dərinləşdirən digər mühüm amil OPEK+ ölkələrinin hasilatı daha sürətlə artırmaq qərarıdır. Aprelin 3-də OPEC+ üzvü olan səkkiz ölkə gündəlik 2,2 milyon barel həcmində neft hasilatına dair əvvəllər qəbul edilmiş məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasını sürətləndirmək və may ayından hasilatı gündə 411 min barel artırmaq qərarına gəlib. Yeni plana görə, may ayında Rusiyanın kvotası sutkada 9,083 milyon barel, Səudiyyə Ərəbistanınınki isə 9,2 milyon barel olacaq.

Prosesləri dəyərləndirən “Goldman Sachs Group Inc.” şirkətinin analitikləri cari və gələcək illər üçün neft qiymətləri ilə bağlı proqnozlarını aşağı salaraq, ticarət müharibələrinin kəskinləşməsi, eləcə də OPEC+ ölkələrinin tədarükünün artması səbəbindən qlobal tələbatın zəifləyəcəyini gözlədiklərini qeyd ediblər. Onlar cari il üçün Brent neftinin orta qiyməti ilə bağlı proqnozlarını 5,5 faiz azaldaraq 69 dollara, WTI neftinin qiyməti üzrə proqnozu isə 4,3 faiz azaldaraq 66 dollara endiriblər.

Bundan əlavə, analitiklər 2026-cı ildə Brent neftinin orta qiyməti ilə bağlı proqnozu 9 faiz azaldaraq 62 dollar, WTI üçün isə 6,3 faiz azaldaraq 59 dollar müəyyənləşdiriblər. Eyni zamanda, analitiklər qeyd edirlər ki, neftin qiymətləri ilə bağlı proqnozlar, xüsusən 2026-cı il üçün, əsasən, artan tənəzzül riski səbəbindən daha da aşağı salına bilər.

Goldman indi qlobal neft tələbinin bu il sutkada 900 000 barel artacağını proqnozlaşdırır. 2026-cı il üçün tələb artımı proqnozu 700 min barel təşkil edir.

Neft bazarındakı indiki durumun uzunmüddətli dövrdə davam etməsi iqtisadiyyatı bu məhsulun ixrac gəlirlərindən ciddi şəkildə asılı olan bütün ölkələr, o cümlədən də Azərbaycan üçün çox böyük problemlər yarada bilər.

Nəzərə alsaq ki, neft qiymətlərinin 70 dollardan yuxarı olduğu yanvar-fevral aylarında Azərbaycanda iqtisadi artım sıfıra yaxın olub, onda qiymətlərin kəskin enişinin tənəzzülü qaçılmaz edəcəyini rahatlıqla söyləmək olar. Belə ki, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən 2025-ci ilin yanvar-fevral aylarında Azərbaycanın sənaye istehsalında 1,9 faizlik illik azalma qeydə alınıb. Qeyd olunan dövrdə sənaye müəssisələri və bu sahədə fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarlar tərəfindən 10,7 milyard manatlıq sənaye məhsulu istehsal edilib. Neft-qaz sektorunda məhsul istehsalı 3,2 faiz azalıb, qeyri neft-qaz sektorunda isə 6,7 faiz artıb.

Neft-qaz sektorundakı azalma ölkədə iqtisadi artımın 0-a yaxınlaşmasına səbəb olub. Belə ki, iki ayda 19 milyard 72,2 milyon manatlıq və ya əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 0,2 faiz çox ümumi daxili məhsul istehsal edilib. Bu zaman iqtisadiyyatın neft-qaz sektorunda əlavə dəyər 2,7 faiz azalıb, qeyri neft-qaz sektorunda isə 1,7 faiz artıb. O cümlədən mədənçıxarma sektorunda əmtəəlik neft hasilatı 6,2 faiz azalıb, əmtəəlik qaz hasilatı isə 0,1 faiz artıb.

Ölkənin neft hasilatında təbii azalma davam edir. Belə ki, Energetika Nazirliyinin operativ məlumatlarına əsasən, bu ilin yanvar-fevral aylarında respublikada 4,5 milyon ton neft (kondensatla birlikdə) hasil edilib. Hasilatın 2,6 milyon tonu “Azəri-Çıraq-Günəşli”nin, 0,6 milyon tonu (kondensat) “Şahdəniz”in, 0,1 milyon tonu (kondensat) “Abşeron” yatağının payına düşüb. SOCAR üzrə neft (kondensatla birlikdə) hasilatı 1,2 milyon ton təşkil edib.

2024-cü ilin eyni dövründə Azərbaycanda 4,8 milyon ton neft və kondensat (azalma 5,9 faiz) hasil olunmuşdu. Bu isə 2025-ci ildə neft hasilatının 6,25 faiz və ya 300 min ton azaldığını göstərir. Ötən ilin iki ayında “Azəri-Çıraq-Günəşli” yataqlar blokundan 2,7 milyon ton neft (azalma 12,9 faiz ) hasil edilib ki, bu da  ümumi hasilatın 56,3 faizini təşkil edib. İki ayda “Şahdəniz” yatağından 0,7 milyon ton kondensat (2023-cü ilin yanvar-fevral ayları səviyyəsində), SOCAR tərəfindən 1,3 milyon ton kondensatla neft hasil edib. Beləliklə, “Azəri-Çıraq-Günəşli”-də hasilat 100 min ton, “Şahdəniz”də 100 min ton, SOCAR üzrə 100 min ton azalıb.

Bu ilin iki ayı ərzində 3,7 milyon ton neft (kondensatla birlikdə) ixraca nəql olunub. Bunun 3,2 milyon tonu konsorsiumların, 0,4 milyon tonu SOCAR-ın, 0,1 milyon tonu isə “Abşeron” yatağının payına düşüb. Ötən ilin eyni dövründə Azərbaycandan neft və kondensat ixracı 3,9 milyon ton (2023-cü ilin yanvar-fevral səviyyəsi ilə müqayisədə 4,9 faiz azalma) təşkil edib. Bunun 3,4 milyon tonu konsorsiumun, 0,5 milyon tonu isə SOCAR-ın payına düşüb. Bu isə o deməkdir ki, ixracdakı azalma AÇG üzrə 200 min ton, SOCAR üzrə 100 min ton təşkil edib.

Neft hasilatı və ixrac həcmlərinin azalması, qiymətlərin düşməsi Azərbaycanın əldə etdiyi gəlirlərin də kəskin azalmasını şərtləndirir. Dövlət Neft Fondunun məlumatına əsasən AÇG yatağından 2024-cü il ərzində 6 milyard 158.5 milyon ABŞ dolları məbləğində gəlir əldə olunub ki, bu da bir il əvvəlki dövrə olan 6 milyard 899.2 milyon dollar ilə müqayisədə 740.7 milyon dollar, yəni təxminən 10.7 faiz azalma deməkdir.

Neft gəlirlərinin daixl olduğu ikinci mənbədə - dövlət büdcəsində də azalma olub. Belə ki, Maliyyə Nazirliyinin açıqladığı məlumata görə,  2024-cü ildə büdcəyə neft-qaz sektorundan 4 milyard 780,5 milyon manat vergi gəlirləri daxil olub. Bu isə o deməkdir ki, ötən il dövlət büdcəsinə neft-qaz sektorundan vergi daxilolmalarında illik ifadədə 1 milyard 638,3 milyon manat və ya 25,5 faiz azalma qeydə alınıb. Xatırladaq ki, 2023-cü ildə neft-qaz sektorundan daxil olan vergi gəlirlərinin həcmi 6 milyard 418,8 milyon manat təşkil etmişdi.

Bu il üçün Azərbaycan büdcəsi neftin 70 dollarlıq qiyməti ilə hesablanıb. Dünya bazarında qiymətin bu həddən aşağı düşməsi və bunun 6 aydan çox davam etməsi, büdcə gəlirlərinin təmin olunmasında problemlər yarada bilər. Büdcə gəlirlərinin təmin olunmaması isə ilk növbədə işğaldan azad olunan ərazilərdə bərpa-quruculuq işlərinin icrasına mənfi təsir göstərəcək.

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”