Onlayn ictimai-siyasi qəzet
Yaxın gələcəkdə hər kəs XOŞBƏXTLİYİ "aptekdən" ala biləcək - ELMİ TƏHLİL
Bəşəriyyətin min illərdir axtardığı və arzuladığı “xoşbəxtlik” anlayışı – sevgi, rahatlıq, həzz, hüzur kimi duyğular əslində nə qədər realdır? Biz bu hissləri doğrudan da yaşadığımız üçünmü belə adlandırırıq, yoxsa beynimizin içində baş verən reaksiyalar sayəsindəmi bu hala gəlirik?
Məşhur tarixçi və düşünür Yuval Noy Harari, “Homo Deus: Sabahın qısa tarixi” adlı kitabında insanı idarə edən əsas impulslardan biri olan xoşbəxtliyin elmə, xüsusilə də biologiya və nevrologiyaya əsaslanan izahını verir. Musavat.com bildirir ki, Harariyə görə, xoşbəxtlik bizim düşündüyümüz kimi mənəvi və fəlsəfi bir hal deyil – bu, sadəcə beynimizdəki biokimyəvi proseslərin məhsuludur.
Xoşbəxtlik beyinin bir məhsuludur
Harari yazır:
“İnsanların xoşbəxtliyi onların xarici şəraitindən daha çox, daxili biokimyəvi balansından asılıdır.”
Yəni insanlar düşündükləri kimi “xoşbəxt hadisələr” nəticəsində deyil, həmin hadisələrin beyində yaratdığı serotonin, dopamin, oksitosin və endorfin balansı nəticəsində xoşbəxtlik hiss edirlər. Harari bu fikri daha da irəli apararaq qeyd edir ki, insanlar müxtəlif uğurlar əldə etsələr belə, bu uğurların yaratdığı sevinc çox qısa müddət davam edir. Beyin tez bir zamanda yeni vəziyyətə adaptasiya olur və “hedonist vərdişlilik” yaranır.
“Hedonist təkər” – insan xoşbəxtliyin ardınca qaçır, amma yerində sayır
Hararinin təqdim etdiyi maraqlı anlayışlardan biri “hedonist treadmill” (hedonist təkər) adlanır.
Bu anlayışa görə, insan daim xoşbəxtliyi artırmaq istəyir, daha çox pul, daha yaxşı münasibət, daha gözəl ev və s. əldə etmək üçün çalışır. Amma bu əldə olunandan sonra beyin bu halı tezliklə “normal” kimi qəbul edir və yenidən narazılıq başlayır.
“Bir insan maaşının artmasından dolayı bir neçə gün sevinc hiss edə bilər. Lakin çox keçmədən bu yeni maaş ona adi gələcək və əvvəlki narahatlıq hissləri geri dönəcək.”
Bunun nəticəsində insan xoşbəxtliyi heç vaxt tam əldə edə bilmir. Harariyə görə, bu hal insanların niyə davamlı narazı və narahat yaşadığını izah edir.
Gələcəyin xoşbəxtliyi: sifariş verilən duyğu
Harari insanın gələcəkdə xoşbəxtliyə süni yollarla çatacağına inanır. Biotexnologiya, gen mühəndisliyi və psixofarmakoloji vasitələrlə insanlar istədikləri duyğuları sifariş verə biləcəklər.
“Gələcəkdə xoşbəxtlik aptekdən alınacaq bir dərman qədər əlçatan ola bilər,” – deyə Harari xəbərdarlıq edir.
Bu isə yeni suallar doğurur: Əgər biz sevinci, məmnunluğu və ya həyəcanı dərman vasitəsilə yaşaya biliriksə, bu hisslərin mənəvi və dəyər yükü qalırmı? Harari burada həm elmi, həm də etik suallar qoyur: İnsan orqanizminə müdaxilə etməklə xoşbəxtlik yaradılması gerçək xoşbəxtlikdirmi, yoxsa illüziya?
Azad iradə varmı? – Beyindəki alqoritmlər hər şeyi həll edir
Harari insanın seçim və davranışlarının da, xoşbəxtlik kimi, algoritmik qərar mexanizmlərinə tabe olduğunu yazır. Əgər bizim hiss etdiyimiz hər şey beynin içindəki neyron reaksiyalardan ibarətdirsə, azad iradə nə deməkdir?
“Əgər algoritmlər bizim nəyə güldüyümüzü, nə zaman depressiyaya düşəcəyimizi bizdən əvvəl proqnozlaşdıra bilirsə, biz nə qədər sərbəstik?” – deyə müəllif sual edir.
Harari bu mövqeyi ilə liberal humanizmin təməlini – insan azadlığını və qərarvermə gücünü – elmin obyektiv nəticələri qarşısında sınağa çəkir.
Xoşbəxtlik uğrunda mübarizə: yeni dövrün ideologiyası
Əsərin ümumi məntiqindən belə qənaət hasil olur:
• İnsan artıq yaşamaq üçün yox, daha çox xoşbəxtlik üçün mübarizə aparır.
• Qarnın doyması kifayət etmir, ruhun da razı qalması tələb olunur.
• Lakin “ruh” artıq metafizik yox, nevrobioloji bir mexanizm kimi təhlil edilir.
Harariyə görə, gələcək nəsillər xoşbəxtliyi fəlsəfi yox, texniki məsələ kimi həll etməyə çalışacaqlar. Məsələn:
• Genetik düzəlişlərlə daha sakit və məmnun fərdlər yaratmaq,
• Beyin stimulyatorları ilə süni həyəcan və zövq hissi oyatmaq,
• Süni intellektin insan psixikasını idarə etməsinə şərait yaratmaq…
Nəticə: xoşbəxtlik axtarışı bizi hara aparır?
Musavat.com bildirir ki, Yuval NOY Hararinin bu yanaşması bir tərəfdən xoşbəxtliyin riyazi, neyroloji, bioloji tərəflərini izah etsə də, digər tərəfdən insan varlığının mənəvi təməllərini sual altına alır.
Əgər insan hissləri idarə oluna bilən və sifariş verilə bilən kimyəvi reaksiyalardırsa, o zaman “xoşbəxt olmaq” arzusu bəlkə də artıq bizim deyil, texnologiyanın verəcəyi icazə qədər olacaq.
Harari bu sətirləri ilə bizi xəbərdar edir:
“İnsan Tanrıya çevrilməyə çalışırsa, əvvəlcə kim olduğunu, nə istədiyini və istədiyi şeylərin haradan gəldiyini bilməlidir.”
Musavat.com,
Analiz və təhlil bölməsi
XƏBƏR LENTİ
18 May 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ