“Yeni Tarixi Dövr”də siyasi sistemin gələcəyinə dair

 7-ci çağırış Milli Məclis öz işinə başlayır. Dövlətçilik ənənəsinə və rəsmi protokola çevrilən prezidentin inaqurasiya mərasimlərinin Ali Qanunvericilik binasında keçirilməsi, eləcə də ilk təqdimat iclasında ölkə rəhbərinin iştirakı mühüm dövlət ənənəsinə çevrilməklə, hakimiyyətin vahidliyini özündə təcəssüm etdirir, dövlətin gələcəyinə dair fərqli siyasi institutları eyni strateji mənafelər uğrunda səfərbər etməyə imkan verir, yeni təmsilçilik qazanan millət vəkillərinə yaşadığımız dövrün əsas çağırışlarını hiss etməyə və birgə çalışmağa kömək edir.

2018-ci ildən başlayaraq, müharibəyə hazırlıq hədəfli son ertələnmələri nəzərə almasaq, 90-cı illərdən sonra Azərbaycanda siyasi sabitliyin əsas təminatçılarından biri olan Milli Məclis təkcə qədim Romanın imperatorlarının qətliamına səbəb olan Senat sui-qəsdlərin ünvanı deyildi, həm də qoca Şərqin sürətlə dəyişən formasiyalarının altına qoyulan minaya çevrilmişdi. Sovetlərin çöküşündən sonra başlayan milli-azadlıq hərəkatı və köhnə sistemin amorf birliyi hələ təməlləri möhkəmlənməmiş dövlətçiliyin altına qoyulan partlayıcıya çevrilmişdi: jirondistlərin, royalistlərin və yakobinçilərin bir-birini əvəzlədiyi Napoleon Fransasında gilyotina edamlarının vaxt apardığını görüb kütləvi qətllərə keçən nazir Jozef Fuşenin davamçıları müstəqil Azərbaycanın ilk hakimiyyətinin müvəqqəti hökumətlərində yer almışdılar.

O zamanın siyasi çevrilişləri, etnik-separatizm dalğasını yayanlar və sovet mülkiyyətini ələ keçirmək üçün ilk komprodor burjuaziyaya çevrilməsi qətiyyən unudula bilməzdi. Böyük imperiya adamı Heydər Əliyevin doğma xalqına tutulan divanı görüb Kremldən əyalətə, daha sonra yanan paytaxta gəlməyə razılıq verməsi faktiki olaraq, Vətən müharibəsində Qələbənin təməlləri olan və indi Böyük Qayıdış adlanan ümumxalq hərəkatının birinci mərhələsi adlandırıla bilər. Bütün sonrakı seçkilərin Qərb demokratiya standartlarından geri qaldığını bəyan edən beynəlxalq siyasi institutların silsilə rəylərinə baxmayaraq, Azərbaycan torpaqlarının bütövlüyünə və tam suverenliyinə dövlətin seçdikləri ilə birlikdə qovuşa bildi.

Ona görə də baş verən hər hansı qanun pozuntusu Brüsseldən ölkəmizi idarə etmək istəyən, bizə xaricdən dövlət başçısı, hökumət və parlament sırımağa çalışanların məqsədləri ilə müqayisədə statistik hadisədir. Şuşada qoyulan sandığa müqəddəs deyib, Qələbəmizi hakimiyyətin əleyhinə çevirməyə çalışanlar unudurlar ki, mədəniyyət paytaxtımızı məhz demokratiya şüarları ilə itirmişdik, indi isə dövlət, ordu və millətin gücü ilə  silahla azad etdik...Tanksız, topsuz azadlıq və müstəqillik məhvə məhkumdur. Bizdən ədalətli seçki tələb edənlərə cavabı bu yüksək kürsüdən ölkə rəhbəri özü verdi...Sitat:“Suverenliyimizin bərpa edilməsində kim bizi təbrik edib-dostumuzdur, qarşı çıxıb, müttəfiqimiz ola bilməz.

Zəfər tarixindən sonra cari bir ildə 2 növbədənkənar - prezident və parlament seçkilərin keçirilməsi, yəni Milli Məclisin buraxılması və növbədənkənar seçkilərin təyin olunması ilə bağlı konstitusiya mexanizminin işə salınması, siyasi sistemin təbii hərəkətlənməsindən irəli gələn siyasi qüvvələrarası mübarizənin sərtləşməsi və məğlubların narazılıqlarının idarə olunması, postmüharibə dövrünün hələ başlanmaması, zehinlərdə konfliktlərdən doğan nisbi gərginlik, yeni siyasi gündəliyin formalaşmaqda olması və yüksək ictimai gözləntilər yaşadığımız siyasi dövrün əsas xüsusiyyətləri sayıla bilərdi.

Müstəqillikdən sonra sayca 7-ci olan 1 sentyabr 2024-cü il tarixində Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə keçirilən seçkilər bütöv Azərbaycanda 7 fevral Prezident seçkilərindən sonra ikinci ümummilli hadisədir. Bu ali qanunverici hakimiyyətin bütövlük şəraitində formalaşması, işğaldan azad edilən ərazilərə geri qayıdan vətəndaşlarımızın hüquqlarının bərpası baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. 1 sentyabr seçkiləri həm də Azərbaycanın Ermənistanla sülh danışıqları apardığı və COP29-a ev sahibliyi etməyə hazırlaşdığı əhəmiyyətli proseslərin fonunda keçirilməklə tarixə düşdü. Bu seçki həm də qalib Azərbaycanın yeni tarixi-siyasi erasının uğurlu təşkili məqsədilə idarəetmə və qanunvericilik sisteminin yenidən qurulması üçün mühüm siyasi alət olaraq dəyərləndirilə bilər. 2018-ci ildən cənab Prezident İlham Əliyevin başlatdığı Yeni Hakimiyyət quruculuğu və dövlətçilik tarixinin ən böyük struktur, kadr və hüquqi-siyasi islahatları ilə idarəetməyə yeni nəfəs gətirildi və 2020-ci ildəki növbədənkənar parlament seçkiləri xalqımızı Zəfərə aparan yolun içərisinə daxil etdi, eləcə də 2024-cü ilin parlament seçkiləri ölkə rəhbərinin inaqurasiya nitqində dediyi kimi Yeni Tarixi Dövr,  yaxud “yeni tarixi mərhələ” olacaqdır.[1]

Yeni mərhələdə ölkəmizin üzləşəcəyi qlobal təhdidlər fonunda ümummilli maraqlarımızın ölkə sərhədləri daxilində və xaricində daha effektiv qorunması baxımından çevik parlamentə ehtiyac vardır. Bu çərçivədə Azərbaycana qarşı vuruşan dövlət və təşkilatların 1 sentyabr seçkilərinin nəticələrini, dolayısıyla Milli Məclisin VII çağırışını öz “hesabatları”[2] və informasiya təbliğatları ilə legitimsizləşdirməyə çalışdığı da aydın görünür.

“Siyasi partiyalar haqqında”  yeni qanunun qəbulundan sonra ilk ümummilli seçkilərdə əksər siyasi təşkilatların iştirakı və onların elektoral gücünün müəyyənləşməsi baxımından, xüsusilə Ədliyyə Nazirliyində rəsmən qeydə alınmaq üçün təqdim olunan 5 minlik üzvün hansı hissəsinin aktiv siyasi proseslərə cəlb olunduğunu qiymətləndirmək nöqteyi-nəzərindən hazırkı proses mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Digər tərəfdən, 90-cı illərdə torpaqlarımızın işğalına qarşı, lakin həm də ərazilərin itirilməsində məsuliyyət daşıyan bir çox silahlı hərbi-siyasi partiyalardan fərqli olaraq, Qələbənin nəticəsi olaraq, son qanun əsasında fəaliyyətlərini quran təşkilatların yeni proqram və oyun qaydalarını qəbul edərək, hər hansı antikonstitusion mübarizə vasitələrinə əl atmamaları seçkilərin ən mühüm yekunlarından biri sayıla bilər.

• Seçki öncəsi mərhələnin fərqləndirici xüsusiyyətləri

28 iyun 2024-cü il tarixində Prezident İlham Əliyev tərəfindən parlamentin buraxılması və 1 sentyabrda növbədənkənar parlament seçkilərinin keçirilməsinə dair sərəncam imzalandı. Konstitusiya Məhkəməsi parlamentin ölkəmizdə COP29-un keçirilməsi ilə əlaqədar öz vəzifələrini yerinə yetirə bilməyəcəyini iddia etməklə verilən qərarın haqlı olduğunu bəyan etdi. Bundan sonra seçkilərin keçirilməsi ilə bağlı ictimai müzakirələr iki qütbə ayrıldı. Bir tərəfdə növbədənkənar seçkilərin keçirilməsinə haqq qazandıran hakimiyyətyönümlü və yaxud tərəfsiz siyasi qüvvələr, digərində isə bu qərarın yanlış olduğunu iddia edən hakimiyyət əleyhdarları... İkincilərin, yəni  antiiqtidar cəbhəsində yer alan və seçkiləri boykot edən Milli Şuranın 15 iyulda açıqlanan bəyanatında seçkilərin keçirilməsinin COP29 tədbiri ilə əsaslandırılması “qeyri-ciddi” səbəb kimi qiymətləndirilmiş, həmçinin ölkədə seçki ab-havasının hiss olunmadığı vurğulanmışdır.[3] Əsas müxalifət partiyalarından biri olan, Milli Şuradan fərqli daha milli mövqe və fikirlərin daşıyıcısı olduğunu göstərməyə çalışan REAL-ın 1 sentyabr seçkilərindəki təmsilçiləri isə Milli Məclisə növbədənkənar seçkilərin gözlənilən olduğunu, COP29-un keçirildiyi, ölkəmizə 190-dan çox  dövlətin nümayəndələrinin, rəhbər şəxslərinin və yüksək çinli rəsmilərinin gələcəyi bir vaxtda, yəni noyabr ayında Bakıda seçki keçirilməsinin texniki olaraq mümkünsüz olduğunu qeyd etməklə verilən qərarı dəstəklədiklərini ifadə etmişdir.[4]

Növbədənkənar seçkilər bütün dünyada olduğu kimi, bu gözləntiləri qarşılamaq, cəmiyyətdəki gərginliyi azaltmaq, qanunverici qurumun tərkibini yeniləmək, legitimliyini təsdiqləmək kimi ictimai-siyasi “restart” funksiyasını da daşıyırdı. Seçkiöncəsi COP29 tədbirinin aparıcı səbəb kimi ictimai rəyə təqdim edilməsi gözləntiləri səngidən amillərdən hesab edilə bilərdi.

2020-ci ildə  də buraxılan parlamentə növbədənkənar seçkilərin keçirilməsinə Ali rəhbərlik münasibət bildirmişdi. Sitat: “Azərbaycan parlamentinin yeni tərkibi ölkədə həyata keçirilən sosial-iqtisadi islahatların vacib hissəsi olacaq”. (Prezident İlham Əliyev. Davos - Dünya İqtisadi Forumunda “Strateji baxış: Avrasiya” mövzusunda konfransda nitqindən (22 yanvar 2020).[5]  10 yanvar 2024-cü il tarixində yerli telekanallara müsahibəsi zamanı ölkə rəhbəri hazırkı erkən seçkilərin səbəbləri haqqında danışarkən qeyd etmişdi ki, suverenliyimizin tam bərpası ilə bir dövrə yekun vurulur, yeni dövr başlayarkən, əlbəttə, prezident seçkiləri də bu yeni dövrün başlanğıcı olmalıdır. Ardınca digər hakimiyyət institutlarına xeyir-dua verilməsi daha qanunauyğun olar[6].

Xarici faktorlar qismində-bölgədə və dünyada gedən son dərəcə gərgin hərbi-geosiyasi qarşıdurma vəziyyəti, “3-cü dünya müharibəsi” mövzusunun gündəmə çevrilməsi ” qeyd edilə bilər.

Zəfər tarixini yazmaqla ədaləti bərqərar edən Azərbaycanda-əzilən, işğaldan əziyyət çəkən və neokolonializmlə savaşan xalqların ümid ünvanına çevrilən seçkilərə həm daxildə, həm də xaricdə  müşahidə edilən maraq təbiidir. Belə ki, ədalətli seçkilər həm daxili, həm də xarici siyasətdə ölkəyə imic-nüfuz dividendi gətirən amildir. (2019-cu ildə (İslam Kərimov sonrası) Özbəkistanda keçirilən seçkilərlə bağlı “The Economist” jurnalı Özbəkistanı “İlin ölkəsi” elan etmişdi.)

1 sentyabr parlament seçkiləri öncəsi mərhələnin qiymətləndirilməsi məqsədilə ABŞ-ın “Oracle Advisory Group” təşkilatı tərəfindən 29 iyul-9 avqust 2024-cü il tarixləri arasında 119 seçki dairəsi üzrə 63 min respondentin iştirakı ilə sosioloji sorğu keçirilib. Nəticələrə görə, respondentlərin 71%-i Azərbaycandakı hazırkı vəziyyəti yüksək, 20%-i qənaətbəxş qiymətləndirmiş, 9%-i isə suala cavab verməkdə çətinlik çəkdiyini bildirmişdi.[7]

Həmçinin, MDB Parlament Assambleyasının 40 nəfərlik Müşahidə Şurası üzvləri də öz bəyanatlarında Azərbaycanda seçki hazırlıqlarının ən yüksək səviyyədə olduğunu, seçki təşkilatçılığının keyfiyyətli və layiqli şəkildə həyata keçirildiyini bildirmişlər.[8]

Lakin ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu (DTİHB) və ATƏT Parlament Assambleyasının beynəlxalq müşahidəçilərinin hazırladığı birgə hesabatda bunun əksinə olaraq, sentyabrın 1-də keçirilən növbədənkənar parlament seçkilərinin “həqiqi plüralizmə şərait yaradılmadığı və rəqabətdən məhrum müsabiqə mühitində, məhdudlaşdırıcı siyasi və hüquqi çərçivədə baş tutduğu” qeyd olunur. BBC qeyd edir ki, ATƏT missiyası seçkilərin fundamental azadlıqların və medianın məhdudlaşdırıldığı şəraitdə keçdiyini açıqlayıb – “seçkilərdə "əsill siyasi plüralizm yox idi", iştirak etmək istəyən xeyli sayda namizəd isə "ciddi maneələrlə" üzləşib”, bunu ATƏT DTİHB missiya rəhbəri bildirib. Missiya rəhbəri deyib ki,  “seçki prosesi effektiv hazırlansa da, əsas azadlıqların və medianın “həddindən artıq məhdudlaşdırıldığı hüquqi çərçivədə” keçib.

Beləliklə, həm daxili, həm də xarici-beynəlxalq ictimaiyyətin Azərbaycanda seçki öncəsi mühitilə bağlı rəyinin iki qütbə parçalandığı müşahidə olunur.

Namizədlərin qeydiyyatı

1 sentyabrda baş tutan parlament seçkilərində iştirak üçün 1508 nəfər müraciət etsə də, namizədlərin 998 nəfəri, yaxud 2/3 hissəsi qeydə alınmışdır ki, bunun da 305 nəfəri siyasi partiyaların nümayəndələri, 693 nəfəri isə fərdi namizədliyini irəli sürən şəxslər idi. Müxtəlif səbəblərdən seçki günü səsvermə bülletenlərində 990 namizədin adı qalmışdır.

ATƏT DTİHB və beynəlxalq seçki müşahidə missiyası öz hesabatında imzatoplama və namizədlərin qeydiyyatı prosesində bir sıra pozuntuların olduğunu (hədə-qorxu və s. səbəblərlə namizədliyin qeydə alınmaması) qeyd etmiş, namizədlərin imzalarının yoxlanılması, qeydiyyat qaydaları və prosedurlarının DSK-lar tərəfindən fərqli ərizəçilər üçün qeyri-ardıcıl tətbiqini iddia etmiş, bunu inklüzivliyə və beynəlxalq standartlara zidd yanaşma adlandırmışdır.

Ölkəmizdə hazırda 26 siyasi partiya rəsmən qeydə alınsa da, seçkilərdə iştirak edən 305 namizəd ümumilikdə 25 siyasi partiyanı təmsil edirdilər. AXCP isə seçkiləri boykot etmişdir. YAP-ın bütün seçki dairələri üzrə 125 namizədi olduğu halda, digər 24 partiya ümumilikdə 181 namizədə malik idi.

Mərkəzi Seçki Komissiyasının (MSK) rəsmi statistik məlumatlarını təhlil edərək qeyd etmək olar ki, siyasi partiyalar aşağıda qeyd olunan namizəd sayı ilə 1 sentyabr parlament seçkilərinə qatılıb:

YAP 125 namizədlə, 5 YAP üzvü isə öz təşəbbüsü ilə seçkilərə qatılmışdı. Bitərəf və öz təşəbbüsü ilə namizədliyini irəli sürənlərin sayı 674 olmuşdur. Digər partiya mənsubları arasında öz təşəbbüsü ilə seçkilərə qatılanların sayı 4, seçicilərin təşəbbüs qrupu tərəfindən namizədliyi irəli sürülən 1 namizəd olmuşdur. Beləliklə, öz təşəbbüsü ilə və təşəbbüs qrupu tərəfindən namizədliyi irəli sürülənlərin ümumi sayı 684 olmuşdur. Aşağıda isə müvafiq partiyalar tərəfindən irəli sürülən namizəd sayı qeyd olunur:

Müsavat 25, Ağ Partiya 18, Ümid 17, Vətəndaş Həmrəyliyi Partiyası 17, REAL 12, Ədalət, Hüquq və Demokratiya Partiyası 11, Klassik Xalq Cəbhəsi Partiyası 9, Azərbaycan Milli İstiqlal Partiyası 8, Milli Cəbhə Partiyası 7, Azərbaycan Xalq Partiyası 7, Azad Vətən 6, Ana Vətən Partiyası 6, Böyük Azərbaycan Partiyası 6, Demokratik İslahatlar Partiyası 5, Haqq Ədalət Partiyası 5, Vəhdət Partiyası 5, Azərbaycan Demokrat Partiyası 4, Ədalət Partiyası 4, Müasir Müsavat Partiyası 3, Böyük Quruluş Partiyası 1, Gələcək Azərbaycan Partiyası 1, Milli Dirçəliş Hərəkatı Partiyası 1, Azərbaycan Demokratik Maarifçilik Partiyası 1, Yeni Zaman Partiyası 1 namizədlə olmaqla, ümumilikdə 24 müxalif partiya 181 namizədlə seçkilərdə iştirak etmişdir. Müsavat Partiyasının daha bir rəsmi qeydiyyata alınmış namizədi Nəsiman Yaqublu isə təbliğat kampaniyası dövrü yol qəzasında vəfat etdiyi üçün müxalifət partiyaların ümumi namizəd sayı seçki günü 181 deyil, 180 olaraq təsbit olunmuşdur.[9]

Bütün dairələr üzrə ortalama 4-5 müstəqil, yəni öz təşəbbüsü ilə namizədliyini irəli sürən bitərəf namizədin olduğu görünür. 2020-ci il parlament seçkilərinin namizəd siyahısı ilə müqayisədə 1 sentyabr seçkilərində digər partiyaların namizədləri 4% bəndi artaraq ümumi namizədlərin 18,3%-ni təşkil edib.

Hakimiyyətin vaxtilə əsas rəqiblərindən olan, uzun illərdir seçkiləri boykot etdikdən sonra 1 sentyabr seçkilərinə qatılmaq qərarı alan Müsavat Partiyasının əksər namizədləri ya “işləməyən”, ya da “pensiyaçı”dır.

DTİHB seçkidə həm namizəd, həm seçki komissiyalarının tərkibində qadınların əvvəlki dövrə nisbətən daha çox iştirak etməsini müsbət məqam kimi qiymətləndirib. Belə ki, namizədlərin 30%-i, məntəqə seçki komissiyası üzvlərinin 48%-i, həmçinin sədrlərin 40%-i qadınlar idi. Halbuki, əvvəlki parlament seçkilərində qadın namizədlər 21% təşkil edirdi. Həmçinin, qeyd oluna bilər ki, VI çağırış Milli Məclisində spiker də daxil olmaqla 21 qadın deputat (18,42%) yer alırdı. Ali icra hakimiyyətində və hökumətdə 1-ci Vitse-Prezident istisna olmaqla, qadın nazir və yaxud rəsmi qeydiyyatda olan 26 siyasi partiya arasında qadın sədr yoxdur.

İqtidarın seçki strategiyası

1 sentyabr parlament seçkilərində hakim partiya olan YAP bütün, yəni 125 seçki dairəsindən namizəd irəli sürmüşdür. YAP-ın namizədlər siyahısında bu dəfə xeyli sayda yeni adların olması diqqətçəkən hal kimi qəbul olunur (65-66 nəfər yeni ad)[10]. 

YAP-ın üzvü olub öz təşəbbüsü ilə namizəd olanlar-5 nəfər idi ki, bu, əvvəlki seçkilərdə də müşahidə edilən məqamdır və hakim partiyanın seçki strategiyasının bir hissəsi olaraq dəyərləndirilə bilər.

• Müxalifətin seçki strategiyası

Əksər müxalifət partiyalarının seçki prosesinə qatılması siyasi sistemin aktivliyində kəmiyyət baxımından müsbət irəliləyiş kimi qeyd oluna bilər. Məsələn, 1995-ci il parlament seçkilərində 9, 2000-ci ildə 10, 2015-ci ildə 12, 2020-ci ildə 19 siyasi partiya parlament seçkilərində iştirak edirdisə, 2024-cü il seçkilərində onların sayı, artıq qeyd olunduğu kimi 25 idi. Yəni hakim partiya YAP-dan əlavə, 24 müxalif siyasi partiya, o cümlədən həm “konstruktiv müxalifət”, həm “real müxalifət” partiyaları 1 sentyabr seçkilərində iştirak etdi.

Çox sayda siyasi partiyanın seçki yarışına qatılması siyasi plüralizmin təmini kimi müsbət qiymətləndirilə bilər, lakin bu, siyasi sistemin formalaşmasında mühüm institut olan alternativ qüvvələrin idarəçilikdə uğurlu işlək mexanizminin tapılmasına ehtiyacı da göstərdi. Kəmiyyət keyfiyyət demək deyil. İstənilən partiyanın gücü, elektoratının sayı onun seçki strategiyası ilə, həmçinin seçkilərarası dövrdə həyata keçirdiyi fəaliyyətlə birbaşa bağlıdır. 1 sentyabr seçkiləri müxalif siyasi partiyaların elektorat azlığı ilə yanaşı, vizyon və strategiya əksikliyi ilə də xarakterizə  oluna bilər. Bir vaxtlar kütləvi aksiyaların keçirilməsi üçün böyük meydanlar tələb edən qüvvələrin MSK tərəfindən ölkənin bütün ərazisində 3469 açıq, 2037 isə qapalı görüş yerlərini boş qoyması, heç bir yaddaqalan aksiya və tədbirə qadir olmaması, fərqli taktika yürüdə bilməməsi, əksər hallarda prosesə virtual mövcudluq kimi yanaşmaları onların elita defisiti, təşkilati və strategiya baxımından zəifliyinin göstəricisi sayıla bilər. Halbuki müstəqilliyin ilk illərində siyasi meydana məhz işğal və Qarabağ dalğasında gələn qüvvələrin qarşısında ilk dəfə yeni siyasi gündəliyinin formalaşması, məcburi köçkün və qaçqın, xarici təcavüz və silahlı mübarizə tələbləri olmayan bir perspektiv yaranmışdı. 

Yalnız hakim partiya olan YAP[11] seçki platformasını açıqladı. REAL 2020-ci il 9 fevral parlament seçkiləri üçün seçki platformasını ictimailəşdirdi. Bir sıra digər partiya nümayəndələri özlərinin seçki proqramı ilə çıxış etdiklərini açıqlasalar da, təbliğat-təşviqat dövründə hər hansı paylaşım olmadı. Bu, seçkilərə qatılan əksər siyasi partiyaların fərqli və real siyasi vizyon əksikliyi, yaxud yoxluğu ilə izah oluna bilər.

Elektoratın səsini daha çox qazanmaq və effektiv siyasi mübarizə aparmaq üçün öncəki parlament seçkilərindən fərqli olaraq, bu dəfəki seçkilərdə siyasi bloklar yaradılmadı; məsələn, 2010-cu il seçkilərində 6 siyasi blok, 2015-ci il parlament seçkilərində “Azadlıq-2015” seçki bloku, 2020-ci il parlament seçkilərində Nida fəallarının yaratdığı “Hərəkət” seçki bloku, Real Partiyasının və bir sıra müstəqil namizədlərin yaratdığı “Real Cümhuriyyətçilər İttifaqı” və bir qrup jurnalistin yaratdığı “İnam” seçki bloku vardı. Bu dəfəki seçkilərdə seçki bloklarının olmaması siyasi partiyaların strategiya əksikliyi ilə xarakterizə oluna bilər.

1 sentyabr seçkilərində 25 namizədlə YAP-dan sonra ikinci ən çox namizədi olan Müsavat partiyasının uzun illər seçkiləri boykot etməsi onların  2024-cü il parlament seçkilərində keyfiyyətsiz iştirakı ilə nəticələnmişdir. Belə ki, Müsavatın namizədlərinin əksəriyyəti “işləməyən və pensiyaçı” olmaqla, siyasi fəaliyyətə yaramayan, minimal hazırlıq və taktiki plandan uzaq olan şəxslər idi ki, bu da partiyanın potensial namizəd defisiti, ötən on illər ərzində kadr bazasının böyük itkilərə məruz qalması və faktiki olaraq, bölgələrdəki dayaqlardan məhrum olan paytaxt-klub partiyasına çevrilməsi deməkdir.  Xatırlatmaq olar ki, Müsavat 2024-cü il prezident, 2015 və 2020-ci il parlament, bu illər arasında keçirilən konstitusiya referendumu (2016), prezident (2018) və bələdiyyə (2019, həmçinin 2014) seçkilərini boykot etmişdi.[12]

Eyni qaydada, AXCP də 2014-cü ildən bəri ölkəmizdəki siyasi prosesləri boykot edir. AXCP-nın sədri Əli Kərimli tərəfindən 1 sentyabr parlament seçkiləri öncəsi dövrdə verilən açıqlamalarda[13] və Milli Şuranın bəyanatında[14] seçkilərin boykot edilməsinin əsas səbəbinin ölkədə real seçki mühitinin olmaması, namizədlərin seçicilərlə görüş, mitinq və toplantıları üzərində qeyri-rəsmi qadağanın olması və belə mühitdə keçirilən seçkilərin xalqın iradəsini ifadə edə bilməyəcəyi ilə bağlı olduğu vurğulanıb. Halbuki bir çox müstəqil, lakin hakimiyyət əleyhdarları olan namizədlərin seçki hüquqlarından yetərincə istifadə etmələri, hətta neytral ekspertlər tərəfindən Cəbhə rəhbərliyinin yanlış taktika seçdiyini, təşkilatı özəl maraqlara qurban verdiyini ortaya qoydu.

AXCP siyasi proseslərdə iştirak etməməklə öz elektoratının “siyasi kütləşməsi”nə səbəb olub. Əli Kərimlinin sədrliyində partiya və özünü “boykotçu” adlandıran marginal qrupların əleyhinə tənqidlərin 1 sentyabr seçkiöncəsi və sonrası dövrdə artdığını müşahidə etmək mümkündür.[15] [16] Partiya sədrinin uzun illər onunla silahdaş olan Aydın Əliyev tərəfindən məhkəməyə çəkildiyi günlərdə təşkilatın sıralarından istefalar, “xroniki boykot” mövqeyinin təşkilatı iflic etdiyini görən tanınmış funksionerlər- İlham Hüseyn və Asif Yusiflinin istefa qərarı hətta bitərəf ekspertlər tərəfindən Əli Kərimlinin siyasi girovluğundan, “əsir düşərgəsindən qurtuluş” kimi dəyərləndirilib.

1 sentyabr seçkilərində namizədlərarası real yarış mühitinin yaradıldığı, siyasi plüralizmin təmin olunduğunun bariz sübutu siyasi baxışlarına görə müxalif, lakin partiya bağlılığı olmayan bitərəf namizəd Vəfa Nağının təbliğat dövründəki çıxışlarıdır. Ona virtual şəbəkələrdə verilən dəstəyin bəyənmə və paylaşma nöqteyi-nəzərindən sentiment analizi aparılsa, müxtəlif ərazilər-xarici istifadəçiləri və qeyri-Neftçala sakinləri çıxmaqla, tam sübut etmək olar ki, sözügedən ajiotaj süni idi, real məzmun yox, şəbəkə effekti xarakteri daşıyırdı. Onun çıxışları bir sıra milli-mənəvi dəyərlərə və yerli siyasi təbliğata zərbə olaraq dəyərləndirilsə də ümumilikdə seçki dövrü siyasi plüralizmin təmin olunduğunun göstəricisi kimi də təqdim oluna bilər. Belə ki, Vəfa Nağı “no-war”-çu, yəni müharibə əleyhdarı olmaqla yanaşı, həm də ölkədəki feminist hərəkatının aktiv üzvü, eyni zamanda LGBT maraqlarının dəstəkçisi, onların lobbiçilərindən biridir.[17]^,[18]^,[19]

Ölkə daxilində və xaricində anti-Azərbaycan qüvvələr də seçkilərin sakit, hər hansı etirazlar olmadan keçəcəyini bildikləri üçün əvvəlki həcmdə resurslar sərf etmədi və yalnız bir neçə dairədə total nəzarət sistemi qurmaqla kifayətləndi. LGBT və erməni lobbisi tərəfindən dəstəklənən, “no war" kampaniyasının fəal iştirakçısı Vəfa Nağının namizəd olduğu 70 saylı Neftçala ərazisi əsas hədəf nöqtəsinə çevrildi. Anti-Azərbaycan qüvvələrinin və sistemdənkənar müxalifətin müəyyən qədər öz istəyinə nail olduğunu demək olar. Xüsusi texnologiyaların tətbiqi və provokativ üsullardan istifadə etməklə Vəfa Nağı, onu dəstəkləyənlər məntəqə seçki komissiyası üzvlərini, əsas namizəd sayılan şəxsin müşahidəçi və vəkillərini öz istəklərinə uyğun sərt, bəzən qanunsuz hərəkətlərə vadar etdilər. Seçki pozuntularını qeydə almaqla xarici, qeyri-rəsmi və sosial medianın gücündən bəhrələnməklə onu beynəlxalq səviyyəyə çıxartdılar. Beləliklə, maraqlı qüvvələr - Azərbaycana qarşı olan dövlətlər, mərkəzlər, xarici təşkilatlar üçün lazım olan “materialı” verməklə 70-ci dairəni ölkədə keçirilən seçkilərin  antitezisi kimi təqdim etməyə çalışdılar.

• Seçki günü və seçici aktivliyi ilə bağlı qeydlər

MSK-nın məlumatına əsasən 1 sentyabrda respublika üzrə seçici aktivliyi 37,27 faiz olub. Yəni ölkə üzrə 6,4 milyon seçicinin yalnız 2,2 milyon nəfəri seçkidə iştirak edib. Seçkinin tətil və məzuniyyət ayı sayılan avqustdan sonrakı ilk gündə (1 sentyabrda) keçirildiyini nəzərə aldıqda, iştirakçı sayı və faizinin aşağı olması müəyyən qədər anlaşıla bilər. Seçki nəticələrini təhlil edərkən iştirakçı sayının, dolayısıyla seçici aktivliyinin aşağı olmasını əsasən aşağıdakı səbəblərlə əlaqələndirmək mümkündür:

• Seçkilərdə seçici fəallığının müstəqillik illərindən bəri ən aşağı - minimum həddə düşməsi, cəmi bir neçə ay əvvəl erkən Prezident seçkilərində dünya üzrə seçici fəallığı reytinqində ön sıraya çıxan Azərbaycanda - Prezidentin lider nüfuzu, Zəfər kapitalı və xalq etimadının rəhbərlik etdiyi partiyadan və birlikdə bütün siyasi qüvvələrdən dəfələrlə üstün olduğunu nümayiş etdirdi;
• Seçici iştirakçılığı ilə bağlı MSK-nın rəsmi faizinin, müxtəlif qüvvələr, habelə məğlub olan namizədlər tərəfindən riyazi detallara qədər hesablanması 63% yaxud, 4 milyondan artıq seçicinin seçkilərə qatılmaması kimi tirajlanıb. Bu da olduqca böyük sayda əhalinin, siyasi elmdə “passiv çoxluq”, xarici müdaxilə, yaxud cəmiyyətləri müşayiət edən böhranlar zamanı anidən “kritik kütləyə” çevrilməsini tətikləyən hal kimi qələmə verilir;
• Rayon qeydiyyatında olan çoxlu sayda əhalinin Bakı da daxil olmaqla, digər böyük şəhərlərdə yaşayıb işləməsi səbəbi ilə qeydiyyatda olduğu bölgəyə səs vermək üçün gedə bilməməsi və paytaxtda onların səs verə bilməməsi ilə nəticələndi;
• Seçkilərdə iştirakın mühüm vətəndaşlıq borcu və hər bir insan üçün vacib məsələ olduğuna fikrin yetərli olmaması da səbəblər sırasında qeyd edilə bilər;
• Namizədin əvvəlki çağırış dövrlərində millət vəkili olarkən daha çox siyasi fəaliyyətlə məşğul olub, seçicilərə vaxt ayırıb onlarla işləmədiyi bölgədən yenidən namizəd olması seçici aktivliyinə mənfi təsir edən faktorlar sırasındadır;
• Rayonlardan seçilən millət vəkillərinin bir qisminin seçilməzdən əvvəl və sonra Bakıda daimi yaşaması, bölgədə qərargah və nümayəndəsi vasitəsilə seçicilərin qayğı və problemlərindən uzaq qalması, onlar üçün əlçatan olmaması seçici aktivliyinə təsir edən amillərdən biridir;
• Namizədlər arasında əhali ilə onlar üçün rahat və açıq məkanlarda görüşüb proqram və platformasını təqdim edənlər azlıq təşkil etdi;
• Namizədlərin bəzilərinin seçki kampaniyası aparmaq üçün komanda, maliyyə vəsaiti və bacarığı olmadı;
• Namizədliyini irəli sürən dövlətçi mövqedə olan bir çox siyasi-ictimai cəhətdən fəal ziyalılar təbliğat-təşviqat prosesində zəif iştirak etdi;
• Bəzi müxalifət partiya nümayəndələri və tərəfdarlarının seçki institutu və seçkilərlə bağlı saytlar və sosial şəbəkə seqmentlərində qarayaxma kampaniyaları başladaraq, əhalinin düşüncələrini manipulyasiya etdi.

                                Nəticələrə ilkin reaksiyalar

Ümumiyyətlə, rəsmi statistikaya əsaslanılsa, son 10 ildə ölkəmizdə seçici sayının 1,2 milyon nəfər (5,2 milyondan 6,4 milyona) artmasına baxmayaraq, seçici fəallığının 55,7%-dən 37,3%-ə azalmasının səbəblərinin düzgün izahına ehtiyac var. Halbuki qabaqcıl Qərb ölkələrində məhz aşağı seçici iştirakı demokratiyanın aparıcı göstəricisi sayılır.  

1 sentyabr seçkilərinin öncəkilərdən  fərqləndirici ən mühüm xüsusiyyəti işğaldan azad edilmiş torpaqlarımızda da seçkilərin keçirilməsi və keçmiş məcburi köçkün vətəndaşların bir hissəsinin müvəqqəti məskunlaşdıqları bölgələrdə deyil, işğaldan azad olunmuş doğma ərazilərdə konstitusion hüquqlarını reallaşdırmasıdır. Bu ərazilərdə səsvermə hüququna malik 42 mindən artıq seçici üçün 54 seçki məntəqəsi yaradılmışdır. Bu ilin may ayında geri qayıdan Xocalı sakinləri 32 ildən sonra ilk dəfə doğma yurdlarında səs verdilər. MSK protokollarının təhlilinə əsasən, azad edilmiş ərazilər üzrə dairələrdə seçici aktivliyi ən yüksək 122 saylı Xankəndi  dairəsində – 53,2% qeydə alınıb.  

ABŞ-dakı və Avropadakı erməni lobbisi xüsusilə 44 günlük müharibədəki məğlubiyyətdən sonra kütləvi hal alan anti-Azərbaycan qətnamələrin və sanksiyaların əsas təşəbbüskarlarıdır. Onların ölkəmizə qarşı hücumları ölkə səviyyəsində, yaxud regional müstəvidə deyil, daha qlobal formatdadır.

Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsindəki hüquq mübarizəsi, həmçinin Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə qaldırmaq istədikləri məsələlər nəzərə alınarsa, mənzərənin çərçivəsi daha da aydınlaşar. Azərbaycanda adıçəkilən “qüvvələr” xüsusilə Prezident və Parlament seçkiləri ərəfəsində bu qlobal oyunun alətinə çevrilməkdədirlər. Adları “milli” olsa da, hakimiyyətə müxalifliklə dövlətə və millətə düşmənçilik edir, milli maraqları təhdid edən qüvvəyə çevrilirlər. 

Azərbaycana qarşı sanksiya çağırışı sadəcə hakim elitaya deyil, bütün xalqa iqtisadi-sosial və siyasi ziyan vuracaq hadisədir. “Liberalizm, demokratiya” kimi ideoloji çərçivəyə özünü sığdıran həmin “qüvvələr” xalq adından danışmaqla, əslində, dövlət maraqlarını qurban verirlər.

7 fevral 2024-cü ildəki Prezident seçkilərində olduğu kimi 1 sentyabr 2024-cü ildəki parlament seçki marafonuna da qatılmayaraq, ölkədəki seçki mühitinin təkmilləşməsinə öz töhfəsini verməyə cəsarəti, strateji baxışı, vizyonu, elektoratı çatmayan həmin o “qüvvələr” 2020-ci il Zəfərinin müəllifi olan Prezident İlham Əliyevə və dövlətçiliyə növbəti dəfə məğlub oldular.[20]

Müasir Ukraynanın taleyi sübut edir ki, Qərbin demokratik standartları əsrlər boyu fərqli formasiyaların tüğyan etdiyi bir regionda kor-koranə tətbiq oluna bilməz. Ən böyük xalq iradəsi-millətin hakimiyyəti öz doğma evində və yurdunda yaşamaq haqqının gerçəkləşməsidir. İndi  döyüş meydanlarında tank-top mərmiləri və raket səsləri, didərgin düşən milyonlarla ukraynalının dünyaya səpələn  naləsi heç bir antidemokratik üsul-idarədən üstün sayıla bilməz.

Seçkilərin vaxtını səhra komandirlərinin müəyyənləşdirdiyi bir ölkəyə edilən 360 milyard dollardan artıq hərbi, maliyyə və humanitar yardımlar sovet Ukraynasını-qeyri-müstəqil bir respublikanı artıq xəyallara çevirir. Ona görə də geosiyasi toqquşmalar meydanına çevrilən seçkilər hər bir ölkənin taleyində həlledici rol oynayır. Maydanın və Ləyaqət inqilabının sonu qanla yekunlaşdı.

Əlbəttə, artıq ölkəmizdə tarixə çevrilən bir prosesin yekunlarını vurub gələcəkdə siyasi sistemin daha da təkmilləşdirilməsi, xüsusilə partiyaların yeni proqramlarının  qəbulu və mövcud narazılıqların aradan qaldırılması üçün onların idarəçiliyin digər həlqələrinə cəlb olunması istiqamətində diskussiyaları meydana gətirmək faydalı olar. Lakin əsas nəticələri ümumiləşdirsək:

• Seçkilərin nəticələri göstərdi ki, bütün namizədlərin-istisnasız olaraq, partiyalı, yaxud müstəqil olmalarından asılı olmayaraq, müstəqillik tariximizdə ilk dəfə torpaqların işğalı, qaçqın və köçkün mövzularının platformalara çevrilməməsi, yeni siyasi plan və baxışların, vəzifələrin gündəliklərə daşınması müstəsna olaraq, bir liderin-Prezident İlham Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ona görə də qələbə qazanan bütün şəxslər istisnasız olaraq, hətta sistem müxalifəti və bitərəflər də yalnız Zəfər platformasına söykənərək, faktiki dövlət başçısının siyasi resursunu və nüfuzunu seçki kampaniyasının əsas təbliğat konseptinə çevirdilər.
• 2024-cü il qlobal təhlükəsizlik və qeyri-müəyyənlik fonunda milli seçkilər xarici dövlət və beynəlxalq təşkilatların ssenarisi, diqtəsi altında keçmədi və dövlət kənar müdaxilələrin qarşısını almağı bacardı.
• Müstəqillik tarixində ilk dəfə bütün dairələr üzrə nəticələr rəsmən tanındı və seçicilərin təmsilçiliyinin gerçəkləşə bilmədiyi, yəni nəticələrin ləğv edildiyi hər hansı dairə olmadı. Bu, bütövlük və suverenlik şəraitində mühüm nəticələrdən biridir.
• Qadınların parlamentdə təmsilçiliyinin onların milli həyatda və idarəçilikdə aktiv iştirakına imkan verəcək bir dinamikada olduğu təsbit edildi. Yəni onların sayı 22-dən 26 ya çatdı.
• Siyasi partiyalar haqqında qanunun qəbulundan sonra ilk dəfə bir partiya istisna olmaqla bütün partiyalar nəticəyə münasibətdən asılı olmayaraq, seçkilərdə iştirak etdilər və yekunları qəbul etməyənlər belə, kütləvi aksiyalar, etiraz hərəkətlərinə yol vermədilər. Beləliklə, cəmiyyətdə mübarizənin yalnız legitim yollarının qəbul olunduğunu söyləmək olar.
• Bütün partiyaları təmsil edən üzvlərin ümumi sayı Milli Məclisin ümumi tərkibin 2/3-sinə-81 nəfərə çatdı. Beləliklə, siyasi qüvvələrin gələcəkdə gücləndirilməsi və onlar arasında inteqrasiya hesabına daha mobil partiyalar sisteminin qurulmasının zəmini möhkəmləndi.
• 2 yeni partiyanın rəhbəri yeni Parlamentdə təmsilçilik imkanı qazandı və onların stajlı siyasi qüvvə olması gələcəkdə siyasi sistemin yenidən dizayn edilməsində onların üzərindən müəyyən addımlar atılmasına imkan verə bilər. Yəni sistemqurucu partiyaların kənarda deyil, hakimiyyətin bir qolunda təmsilçiliyinə imkan yaradıldı.
• Azərbaycanda seçki institutunun hazırkı vəziyyəti tarixi-siyasi reallığın məhsulu, beynəlxalq və yerli kontekstə adaptasiyanın nəticəsidir. Belə gerçəklik ölkəmizin üzv olduğu bir sıra beynəlxalq təşkilatlar və qarşıdurma mövqeyində olduğu dövlətlərin daimi təzyiq hədəfinə çevrilir. Əlbəttə, xaricdən idxal olunan rəngli inqilablar, üsul-idarələrin zorən-qanlı idxalı ölkəmizin yalnız son bir ildə bütövlüyə qovuşmasını, siyasi sistemin dayanıqlığına təhdid yaradan qonşu dövlətlərin uzun əsrlər boyu hökm sürən imperialist siyasətini və son 30-40 il ərzində suverenliyimizə təhdidləri nəzərə almır. Eyni zamanda, cəmiyyətin siyasi şüurunun təşəkkülü birdən-birə deyil, uzunmüddətli təkamül prosesindən keçməlidir. Onun sonuncu nümunəsi geosiyasi toqquşma məkanına çevrilən Ukraynadır. Bir tərəfdən seçki institutunun təkmilləşmə zərurəti, digər tərəfdən, mövcud daxili və xarici siyasi reallıqları nəzərə almaqla, riskləri neytrallaşdırmaqla müəyyən islahatlar vacibdir. 1 sentyabr seçkiləri seçki institutunun, Seçki Məcəlləsinin təkmilləşməyə ehtiyacı olduğunu, müvafiq reformaların həyata keçirilməsinin önəmini göstərdi.
• Prezidentlik institutunun dövlətin daha güclü siyasi təməllərini təşkil etdiyinə görə onun hifz olunması mütləqdir. Zamanın sınağından uğurla keçən və xalqımızı Qələbəyə gətirən, Ulu Öndər Heydər Əliyevin liderliyi ilə başlayan və İlham Əliyevin sərkərdəliyi ilə möhkəmlənən prezidentlik institutu cəmiyyətlə dövlət arasında konsensus yaradan ən mühüm idarəçilik iyerarxiyasıdır.
• Lakin fərqli siyasi yanaşma və texnologiyaların işləkliyinin tətbiqi, cəmiyyətin bu və ya digər siyasi islahatlara hazırlığının öyrənilməsi məqsədilə digər seçkilər, məsələn, növbəti parlament və bələdiyyə seçkilərində yeni konseptlər tətbiq oluna bilər. Yalnız xarici təhdidlərin dəf olunduğu dövrdə genişmiqyaslı seçki islahatlarının nəzərdən keçirilməsi mümkün görünür.
• 1 sentyabr seçkiləri qlobal təhlükəsizlik böhranının hökm sürdüyü və ölkədaxili nizamın yenidən şəkillənməkdə olduğu bir dövrdə keçirilməklə, “Yeni Tarixi dövr” üçün yeni qanunverici başlanğıc təşkil edə bilər. Parlamentin yeni tərkibindən yüksək gözləntilər olacaqdır. Yeni tərkibdə ilk qanunvericilik təşəbbüsləri mühüm önəm daşıyacaq. COP29-dan sonra, Azərbaycanın Ermənistanla sülh müqaviləsinin imzalanması, Ermənistanın öz Konstitusiyasını dəyişdirməsi və bir-biri ilə əlaqədar regional proseslər həlledici hadisələrdir. Ona görə də yeni dövrün ali qanunlarını yaratmaq, referendumla gələcək siyasi sistemin təkmilləşdirilməsinə getmək vacibdir.
• Milli Məclis üzvlərinin sayının 125-dən 151-ə qaldırılması, seçkilərin hazırkı majoritar qayda ilə yanaşı, qarışıq (majoritar+proporsional) qaydada keçirilməsi və digər fundamental məsələlər geniş ictimai müzakirələr tələb edir. Ulu Öndər Heydər Əliyev 1995-ci ildə yeni Konstitusiya və parlamentə seçkilərin keçirilməsi ilə əlaqədar qanun layihəsini hazırlamağa məsul olan Komissiya yaratmışdı. Komissiyanın müvafiq aradırma sonrası müzakirəyə qaldırdığı iki layihə vardı: birincisi - birpalatalı parlament, qarışıq, yəni majoritar və proporsional seçki sistemi üzrə; ikincisi - ikipalatalı parlament, yuxarı palata - majoritar, aşağı palata isə qarışıq sistem üzrə. Ulu Öndər 26 iyul 1995-ci il tarixli çıxışında bildirir ki, o, birpalatalı parlament layihəsi üzrə Şahin Əliyev, ikipalatalı parlament layihəsi üzrə Səfa Mirzəyevin məlumat verməsinə dair göstəriş verib. Nəticə olaraq, birinci layihə qəbul edildi və 1995-ci ildə ilk dəfə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə - birpalatalı parlamentə seçkilər qarışıq sistem üzrə keçirildi – 100 deputat majoritar, 25 deputat isə proporsional seçki sistemi əsasında seçilmişdi. O zaman tam proporsional seçki sisteminə keçid həm də ona görə doğru hesab edilmədi ki, Azərbaycanda siyasi partiyalar hələ tam olaraq formalaşmamışdı, üzvləri məhdud olmaqla, ölkə vətəndaşlarını tam əhatə etmirdi və beləcə proporsional təmsilçilik imkanı yaratmırdı. Belə ki, o dövrdə bütün partiyaların birlikdə üzvlərinin sayı cəmi 450 minə yaxın idi.
• Nəzərə alınsa ki, ölkəmiz, müstəqilliyin yeni əldə edildiyi dövrdə, yəni 20-ci əsrin sonunda hüquq və idarəetmə sisteminin təşkilini Fransa modeli üzərində qurmuşdu və bunun üzərindən böyük tarixi-siyasi hadisələr keçib, siyasi axınlar bizi Fransa ilə qlobal rəqabət mühitinə daxil edib, ölkəmiz Fransanın idarəetmə sisteminə, xüsusilə kolonial siyasətinə etiraz edən və bu istiqamətdə qlobal hərəkatı yaradan qüvvəyə çevrilib. Siyasi sistemdə “Fransa” ənənələrindən imtina edərək, yenilərinə şans tanımaq olar. Bu sistem ölkəmizdə siyasi partiyaların və seçki institutunun daha da canlanmasına xidmət edə bilər.
• Milli Məclisə seçkilərlə bağlı keçirilən ictimai rəy sorğusunda gözlənti “Zəfər parlamenti”ndə deputatların fərqli, daha fəal iştirak etmələri ilə bağlıdır. Əhali ilə keçirilmiş bəzi media müsahibələrində belə düşüncənin açıq bəyanı müşahidə edilir.^[21] Bu ictimai gözləntilərin Milli Məclisin 7-ci çağırış deputatları tərəfindən doğrulması cəmiyyətin dövlət aparatına və qanunverici hakimiyyətə inamının, güvəninin artmasında və ictimai münasibətlərin yaxşılaşmasında faydalı ola bilər.
• Hakimiyyətin hər iki qolunun, icra və qanunverici hakimiyyətin yenidən formalaşmasından sonra mühüm sosial-iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi zərurəti vardır. Əhalinin gözləntiləri, müxtəlif təbəqələr arasında mövcud olan açıq və latent narazılıqların müəyyən edilməsi, müvafiq tədbirlərin görülməsi vacibdir. Narazılıqların təsnifatlaşdırılması zəruridir. Aztəminatlı ailələrin, orta təbəqənin və biznes dairələrinin müxtəlif platformalarda qanunvericilik və idarəçilik məsələlərin həlli istiqamətində mütəmadi, hesabatlı fəaliyyətlərə ehtiyac var;
• İdarəetmədə aparılan islahatların nəticələrinin öyrənilməsi vacibdir. Xüsusən, əhalinin su ilə təminatı, kommunal, ictimai nəqliyyat, rabitə və s. sferalarda dəyişikliklərin yaratdığı problemlərin öyrənilməsi və mütəmadi həlli vacibdir.
• Narazı elektoratın ayaqlanmasına və Bütöv Azərbaycanda qeyri-həmrəy vətəndaş mühitinə fürsət verməmək üçün vahidləşən ölkəmizi seçki uğrunda parçalanan, qütbləşən xalq obrazı ilə əvəzləmək istəyən xarici qüvvələrin planları sezilir - dövlətimizi tankla, topla bölə bilməyənlərin indi ən böyük planı - düşmən vətəndaş amilini işə salmağa cəhd edirlər. Qeyd edilən neqativ hallar həm də ölkədə seçki sisteminə nəzarət, siyasi proseslərin və böhranlı vəziyyətlərin idarəedilməsi istiqamətində peşəkar kadrların yetişdirilməsi məsələsini gündəmə gətirir.
• Dünyəvi siyasi qüvvələrin formalaşması, müxalifət partiyalarının fəaliyyətinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun qurulması, yeni dünya nizamının və ölkəmizdə yeni mərhələnin aktiv olduğu bir dövrdə ölkə əhalisinin yarıdan çoxunu təşkil edən qadın siyasi liderli partiyaların, ekoloji və iqlim gündəmli partiya və hərəkatların yaranmasına dəstək verilməsi tövsiyə edilir.
• Bəlli xarici qüvvələrin və ölkədaxili 5-ci kalonun “Azərbaycanda seçki institutunun məhv edilməsi, onun direktiv təyinatlar modeli ilə əvəzlənməsinin başa çatması, müxalifətdən sonra ən böyük boykotu xalq etdi, “Xalq parlamenti qurulur” və s. mövzuların intensiv tirajlamasına qarşı adekvat seçki islahatlarının həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur.
• Azərbaycanda seçki institutunun, elektoral prosesin, siyasi qüvvələr nisbətinin, partiyaların fəaliyyətinin yeni mərhələyə uyğun qurulması, siyasi sistemin Qərb-Avropa qurumlarının və rəsmilərinin seçkilərlə bağlı açıqlamalarına görə deyil, Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı siyasi islahatlar çərçivəsində labüd tədbirlər sistemi kimi həyata keçirilməsi gündəmdə saxlanıla bilər.

Reallıq, dünya təcrübəsi və ölkəmizin məşəqqətli müstəqillik tarixinin dərsləri isə onu göstərir ki, xalqımız tarixinin ən faciəli dövrünü təkrar yaşamamaq üçün 90-cı illərin kortəbii, xaotik siyasi sistem quruculuğu, hakimiyyətin sivil seçkilərlə deyil, zorakı dəstələrin küçə hərəkatları ilə   “tarix təkrar olunur” deyimi ilə cəmiyyətə təhdid yarada bilər. Ölkəmizi əhatə edən çoxsaylı düşmən ölkələrin buna var gücü ilə çalışması da sirr deyil.

Yekunda bir daha Ali Sovetdən Milli Məclisinə keçən və müstəqillik dövrünün 7-ci beşilliyinə qədəm qoyan bir institutun hazırki konstitusion normaya görə 4 il 2 aylıq bir müddətin aradan qaldırılmasını özündə ehtiva edən müddəalar da daxil yeni siyasi islahatlar, Qələbəmizin möhkəmləndirilməsi üçün ölkə rəhbərinin dediyi kimi, arxayınlaşmaq olmaz, o cümlədən Böyük qayıdışı tarixi dönüşə çevirmək idealı ilə fəaliyyətə başlayan parlamentin uğurlu fəaliyyəti həm dövlət, həm də millətimiz üçün faydalı olacaqdır. Rəsmən elan edilən seçici sayının və əleyhinə səs verənlərin tablosuna vahid mənzərədə baxaraq, bütün xalqın təmsilçisi olmaqdan ötəri əsil milli iradəni parlamentdə nümayiş etdirmək qalib dövlət idealımızla tam sinxronluq təşkil edir.

İndi Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bətnindən təmizlənən 100 minlərlə mina kimi parlament 90-cı illərin Ali Sovetini küçə və meydanların əzici gücü ilə minaya çevirərək, dövlətçiliyimiz üçün dağıdıcı missiyanın bir daha təkrarlanmaması üçün Yeni Parlament strateji təyinatını düzgün tapmağı bacarmalıdır. Yeni tarixi dövrün və yeni milli ideyanın tapılması xalqı təmsil etməyə səlahiyyət verilənlərin üzərindədir. Başlıcası, Birinci şəxs öz komandasına inam bəsləyir, sitat: “Əminəm ki, Milli Məclis və onun deputatları öz işi ilə ölkəmizin hərtərəfli inkişafına öz töhfəsini bundan sonra da verəcək və Azərbaycanın dayanıqlı inkişafı təmin ediləcəkdir”. 

“Suverenlik  günü” kimi rəsmiləşən 20 sentyabrdan sonra yaranan yeni siyasi təqvim son 4 ildə yeni eraya - 4-cü Respublika quruculuğuna keçən bir dövlətin hakimiyyət təmsilçiləri olmaq şərəfli bir missiyadır.

Zahid Oruc, Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi İdarə Heyətinin sədri, millət vəkili