Onlayn ictimai-siyasi qəzet
Azərbaycan Xəzərdən gəmi ilə çıxış imkanını itirə bilər - şok hesabat
Ekoloq: "Dəniz quraqlıq vaxtında da problem yaradıb, səviyyəsi artanda da..."
Qazaxıstanın Hidrobiologiya və Ekologiya İnstitutunun və Orta Asiya Ətraf Mühitin Tədqiqatları İnstitutunun nümayəndələrinin daxil olduğu beynəlxalq alimlər qrupunun tədqiqatında əldə edilən yeni məlumatlar göstərir ki, hətta Xəzər dənizinin səviyyəsinin 5-10 metrədək “mülayim” enməsi belə sahilyanı yaşayış məntəqələrinin sakinləri və yerli biomüxtəliflik üçün fəlakətli nəticələrə səbəb olacaq.
Haqqın.az xəbər verir ki, bu barədə “Xəzəri xilas et” ekoloji hərəkatı hesabat yayıb. Araşdırmada deyilir ki, 2100-cü ilə qədər qlobal istiləşmə Xəzər dənizinin səviyyəsinin 21 metr aşağı düşməsinə səbəb olacaq. Təhlillərin nəticələrinə görə, suyun səviyyəsinin beş metr aşağı düşməsi ilə belə, Xəzər suitisi çoxalma yerlərinin 57 faizini, on metrlik enişlə isə bu rəqəm 81 faizə çata bilər. Son 50 ildə populyasiyaları 90 faiz azalmış Xəzər nərə balıqları dayaz sularda yaşayış yerlərinin daha 45 faizini itirə bilər.
Məlum olduğu kimi, Xəzər dənizi tarixən biomüxtəlifliklə zəngin olmaqla, 300-dən çox endemik onurğasızların və 76 endemik balıq növünün mövcudluğunu təmin etməyə kömək edir. Tədqiqat müəllifləri hesab edirlər ki, “Xəzər dənizinin ekosisteminin dağılması beynəlxalq əhəmiyyətli təbii əraziləri, o cümlədən balıqların kürü tökmə yerlərini və köçəri quşların məskənlərini təhdid edir”.
“Xəzər dənizini xilas et” hərəkatı iddia edir ki, su səviyyəsinin aşağı düşməsinin mənfi təsirləri regionda ekosistemlərin və ekoloji əhəmiyyətli ərazilərin 80 faizindən çoxuna təsir edəcək. Yağışların azalması mövcud su çatışmazlığını daha da gücləndirəcək, infrastruktur, iqtisadiyyat və yerli icmalar üçün ağır nəticələrə səbəb olacaq. Bölgənin əsas ticarət yolu olan Volqa keçilməz hala gələ bilər və ildə milyonlarla ton yükün tədarük zəncirini poza bilər. Qazaxıstanın Aktau şəhərində isə dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi səbəbindən suyun duzsuzlaşdırılması ilə bağlı problemlər artıq yaranıb. “Xəzər dənizi gözümüzün qabağında yox olur və bunun nəticələri son dərəcə ağırdır”, - “Xəzəri xilas et” hərəkatının təsisçisi Vadim Ni deyib. Bu, təkcə ekoloji böhran deyil, həm də humanitar və iqtisadi fəlakətdir. Xəzər dənizində aparılan müasir tədqiqatlar bizim hərəkatımızın başlanğıcından bəri dediklərimizi təsdiqləyir: bu çağırışların həlli kompleks yanaşma, eləcə də güclü beynəlxalq diqqət və əməkdaşlıq tələb edir. Hərəkat hesab edir ki, Xəzər böhranı Aral dənizindəki ekoloji fəlakəti xatırladır, ekoloji deqradasiya insan sağlamlığı üçün ciddi fəsadlar törədir. Qurumuş Xəzər dənizinin dibindən yaranan zəhərli toz milyonlarla insanı fəlakətlərə gətirib çıxara bilər. Qeyd edək ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin durmadan aşağı düşməsi regionda ekoloji fəlakət təhlükəsi yaratmaqla yanaşı, Orta dəhliz üzrə yükdaşımalara da mənfi təsir göstərir. Qazaxıstan və Türkmənistan limanlarından yük daşıyan bərələr, eləcə də Qazaxıstan neftini Bakıya çatdıran tankerlər artıq tutumundan aşağıdır. Hesablamalara görə, Xəzər dənizinin səviyyəsinin hər 10 santimetr aşağı düşməsi 5 min tonluq konteyner gəmiləri və bərələrin təxminən 200-300 ton yük “itirməsi” deməkdir. Digər tərəfdən, 3000 tonluq konteyner gəmiləri dəniz səviyyəsinin hər 10 santimetr aşağı düşməsi üçün 100-150 ton az yük daşımalıdır. Hesabatda deyilir ki, təkcə 2023-cü ilin iyunundan 2024-cü ilin dekabrına qədər olan dövrdə Xəzər dənizinin səviyyəsi əlli santimetr aşağı düşüb.
Ənvər Əliyev
AMEA-nın Coğrafiya İnstitutunun şöbə müdiri, ekoloq Ənvər Əliyev mövzu ilə bağlı “Yeni Müsavat”a fikrini bölüşüb: “Azərbaycanda bölgənin, xüsusilə də Xəzər dənizinin tarixi baxımdan iqlim problemləri ilə məşğul olan adam yoxdur. Hamısı statistik məlumatları oradan-buradan götürür, heç meteoroloji stansiyaların çoxu yoxdur. Kainatın bütün sferasında iki əsas qanun var. Bir hərəkət qanunu, kainat qalaktikalarla hərəkətsiz heç zaman yaşaya bilməz. İkinci də dövrilikdir - Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdü yaranandan mövcuddur. Biz 70-ci illərdə bundan da qorxunc hadisələr eşidirdik. Hamı deyirdi ki, batacağıq, kürü üzünə həsrət qalacağıq. Əksini gördük. Xəzər dənizinin enməsi nə qədər faciə idisə, qalxması da bir o qədər böyük faciədir. Quraqlıq 40-50 il çəkir, ondan sonra yenidən Xəzərin akvatoriyasından milyonlarla kvadrat kilometr ərazidən su yığır, oradan yığılan suların ərazisində rütubətlilik artır. Naxçıvan da daxil olmaqla, bütün ölkə ərazisində rütubətlilik artıb. Misal üçün, 2023-cü ildə rütubət 40 faiz artıb. Ötən il də artıb. Çaylarımız görünməyən sahilləri yuyur, ucu-bucağı görünməyən quru yataqlar daşır. Misal üçün, ötən ay əldə etdim bu məlumatı, keçən il Mingəçevir su anbarına 800 milyon kub su buraxılırdısa, bir ay əvvəl bu rəqəm 300 milyona düşüb. Bunların hamısı rütubətli dövrün əlamətləridir. Rütubətli dövrlə quraqlıq dövrü 19-cu əsrin axırından başlayıb bu günə qədər 3-4 dəfə dəyişib. Həm quraqlıq dövrü olub, həm də rütubətli və s. Burada qorxulu bir şey yoxdur. Burada yalnız qorxacaq bir məsələ var, biz iqlim tarixini lazımi qaydada araşdıra bilməmişik. Vaxt olub ki, bundan da quraqlıq illər olub. Misal üçün, 1970-cı ilin rəqəmlərinə baxaq, yanvar-fevral aylarında Bakı, Sumqayıt, Mərdəkan və digər ərazilərə bir az da olsun rütubət düşməyib. Amma bu ilin yanvar-fevral ayında xeyli yağıb. Yəni onu demək istəyirəm ki, qorxulu vəziyyət yoxdur. Ola bilər ki, bizim artıq quraqlıq dövrümüz bitib, rütubətli dövrümüz başlayıb. İndi bunun Xəzərin qalxmasına nə zaman təsiri olacaq, bunun üçün hələ ən azı 5-6 il lazımdır. Böyük alimlər, Nobel mükafatçıları da deyir ki, 2050-ci ildən artıq kiçik buzlaşma dövrü başlayacaq. Ona görə indidən qərar vermək olmaz. Yalnız burada bu işə mane olan amil var, o da əhali artımıdır. Hər bir vətəndaş Xəzərin 4 milyon kv.km akvatoriyasında anadan olursa, bu gündəlik 250 litr su tələbatı deməkdir. Bunu da on, yüz minlərə vuranda fantastik rəqəm alınır. Amma suvarma texnologiyası təkmilləşir. Məsələn, o vaxt bir hektara 100 ton su işlədirdiksə, indi müasir üsulla-çiləmə ilə on dəfə ondan az su işlədirik, xeyli ərazini də suvarırıq. Bunların hamısının kontekstində vahimələnmək, qorxu yaratmaq lazım deyil. Yenə deyirəm, Xəzər dənizi quraqlıq vaxtında da problem yaradıb, səviyyəsi qalxanda da. Ətrafında bütün infrastrukturu məhv eləyib. Bu ənənələr tarixi dövrlərdə davamlı olub, olacaq da”.
Afaq MİRAYİQ,
“Yeni Müsavat”
XƏBƏR LENTİ
03 Aprel 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ