Qırmızı dəniz hövzəsində dünya gəmiçiliyi üçün təhdid, çox güman ki, davam edəcək

Husilər olaraq da tanınan “Ənsar Allah” bir qədər əvvəl yanvarın 19-da Ədən körfəzində Amerikanın “Çem Reyncer” gəmisinə endirilən raket zərbəsinə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürüb. Husilər hərəkatının hərbi nümayəndəsi Yahya Sariya husilərə məxsus “Əl-Məsirə” telekanalında zərbə haqqında məlumat verib, Yəmənin hərbi dəniz qüvvələrinin gəmini bir neçə gəmi əleyhinə raketlə uğurla vurduğunu iddia edib. Sariya qeyd edib ki, hücum ABŞ və Böyük Britaniyanın Yəməndə “Ənsər Allah”ın obyektlərinə daha əvvəl endirdiyi aviazərbələrə cavab olaraq həyata keçirilib.

Husilərin nümayəndəsi Amerikanın gəmisinin birbaşa vurulduğunu bildirib, bu da regionda dəniz əməliyyatlarının təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlıq yaradıb. Bu hadisə ABŞ və Böyük Britaniyanın husilərin mövqelərinə qarşı hərbi əməliyyatlarının səbəb olduğu gərginliyin artması fonunda baş verib.

Birləşmiş Ştatlar və Böyük Britaniya yanvarın 11-də husilərin Ədən körfəzində beynəlxalq dəniz yolları boyunca gəmi əleyhinə ballistik raket buraxmasına istinad edərək, bu yaxınlarda husilərin obyektlərinə endirilmiş aviazərbələrə bəraət qazandırıb. Hər iki Qərb ölkəsinin rəsmiləri bildiriblər ki, zərbələr husilərin raketlər, pilotsuz uçuş aparatları və radiolakasiya stansiyaları ilə bağlı obyektlərinə endirilib. Lakin hazırda bu aviazərbələr nəticəsində tələfat haqqında məlumat yoxdur.

ABŞ və Böyük Britaniya niyə husiləri bombalamaq qərarına gəlib?

ABŞ və Böyük Britaniyanın hərbi müdaxiləsinin əsas səbəbi husilərin regionda ticari gəmilərə hücumlarının artması olub. Amerika hakimiyyəti bildirib ki, yanvarın 11-də buraxılan raket 19 noyabr 2023-cü il tarixindən etibarən 27-ci bənzər hücum olub. Maraqlıdır ki, bu hücumların əksəriyyəti Qırmızı Dənizin Ədən körfəzinə axdığı ən mühüm dəniz keçidində - Bab-əl-Məndəb boğazında baş verib.

19 noyabr tarixindəki hadisə zamanı husilər israilli biznesmen Rami Ungarın Ray Shipping Group şirkətinə məxsus Galaxy Leader yük gəmisini uğurla ələ keçirib. Bu addım üsyançı husiləri İsrail bayrağı altında üzən və ya İsrail limanlarına gedən gəmilərə hücumları davam etdirməklə təhdid etməyə vadar edib. Bu təhdid hamının narahatlığına səbəb olub, Mediterranean Shipping Company (MSC), CMA CGM, Maersk və Hapag-Lloyd da daxil olmaqla, böyük gəmiçilik şirkətlərini husilərin hücumu riskinin artması ilə əlaqədar öz gəmilərini Qırmızı Dənizdən uzaqlaşdırmağa vadar edib.

Vəziyyət həmçinin çoxmillətli cavab tədbirlərinə səbəb olub və dekabrın 18-də Pentaqon Prosperity Guardian əməliyyatına başlayıb. Birləşmiş Dəniz Qüvvələrinin himayəsi altında həyata keçirilən bu əməliyyat regionda artan gərginlik şəraitində Qırmızı Dənizdə gəmiçiliyin müdafiəsinə yönəlib. Münaqişə güclənməkdə davam etdiyinə görə beynəlxalq ictimaiyyət Yəməndə hadisələrin inkişafını diqqətlə izləyir, hərbi əməliyyatların güclənməsi potensialı və onların dənizdə təhlükəsizlik üçün yaratdığı nəticələrlə bağlı narahatlıq keçirir.

Husilər tərəfindən yaradılan gərginlik: İsrail gəmilərinə hücumların səbəblərini üzə çıxarırıq

Husilər kimi məşhur olan “Ənsər Allah” Qırmızı dənizdə İsrail gəmilərinə hücumlara başladıqdan sonra Yəməndə davam edən münaqişə yeni müstəviyə keçib. Bu addım bir qrup döyüşçünün İsraili açıq-aşkar düşmən elan etməsindən sonra atılıb. Onların rəsmi şüarı buna dəlalət edir: “Amerikaya ölüm, İsrailə ölüm, yəhudilərə lənət, İslama qələbə”. Bu yaxınlarda hərbi əməliyyatların fəallaşması İsrail hərbi qüvvələrinin Qəzzə bölgəsində əməliyyatlara başlamasından sonra baş verib.

Husilər hərəkatının görkəmli xadimi Yahya Sariya telemüraciətdə qruplaşmanın mövqeyini izah edib. O bildirib ki, husilər nəinki İsrail ərazisinə hücum edəcəklər, həm də İsraillə bağlı olan gəmilərin Qırmızı Dəniz və Bab-əl-Məndəb boğazının sularından keçməsinə mane olacaqlar. Sariya qeyd edib ki, bu tədbirlər onların “məzlum fələstinli qardaşları” ilə həmrəyliyi nümayiş etdirən rəmzi jest idi.

Sariya öz çıxışında qrupun məntiqini açıqlayıb, onların “İsrailin təcavüzü” hesab etdikləri addımlar dayandırılana qədər İsrail gəmilərinə hücumların davam edəcəyini bəyan edib. Bloomberg-in, husilərin nümayəndəsi onların fələstinlilərin məsələsini dəstəkləməyə sadiq olduqlarını vurğulayıb və bu hücumları davam edən münaqişədə fələstinlilərin üzləşdiyi ehtimal olunan ədalətsizliyə birbaşa cavab adlandırıb.

Husilərin İsrail gəmilərinə hücum etmək qərarı regionda onsuz da qeyri-sabit olan vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Bu addım dənizdə təhlükəsizlik üçün daha böyük nəticələr və çox sayda aktorun iştirakı ilə münaqişənin güclənməsi potensialı ilə bağlı narahatlıq doğurub. Beynəlxalq ictimaiyyətin diqqəti bu geosiyasi tapmacanın çətinliklərinə yönəldikcə, husilərin İsrail gəmilərinə hücumlarının arxasında dayanan səbəblər Yaxın Şərqdə sakitliyi pozmaqda davam edən mürəkkəb alyanslar şəbəkəsinə, düşmənçiliyə və regional dinamikaya işarə edir.

Husilərin yüksəlişi: Dəstək və gücün köklərini izləyirik

Yəməndə üsyançı “Ənsər Allah” qruplaşmasının güclənməsini müxtəlif geosiyasi amillər və xarici dəstək, ilk növbədə İranın dəstəyi ilə izah etmək olar. İranın Yaxın Şərqdə Amerikanın təsirinə qarşı mübarizəyə yönəlmiş strateji maraqları onun İsrailə qarşı anaqonist mövqeyi ilə birlikdə onun regional məqsədləri ilə razılaşan qrupları dəstəkləməsini şərtləndirib.

İranın üstün regional dövlətə çevrilmək və öz təsirini genişləndirmək səyləri onu dolayı hərəkatlardan istifadəyə və son məqsədi İsrailin iştirakını azaltmaq olan hibrid müharibədə iştiraka sövq edib. İranın yetişdirdiyi əsas etibarlı nümayəndələrindən biri 1982-ci ildə yaradılmış Livanın şiə təşkilatı və “Hizbullah” siyasi partiyasıdır. Anti-İsrail mövqeyi ilə məşhur olan “Hizbullah” İsrail və Amerika obyektlərinə qarşı çox sayda təxribatlar, reydlər və “canlı bomba” hücumları həyata keçirib. Qruplaşmanın fəaliyyəti Livanın hüdudlarından kənara da çıxır, 1992-ci və 1994-cü illərdə Argentinada hücumlar və 2023-cü ildə İsrailin şimalında HƏMAS-ın dəstəklənməsi nəzərə çarpır.

Yəməndə “Ənsər Allah” öz başlanğıcını imam Hüseyn Bədruddin əl-Husinin rəhbərliyi altında 1994-cü ildə götürüb. Qruplaşma zeydi əhalisinə qarşı ehtimal olunan ayrı-seçkilyiə və Yəmən hakimiyyəti və Birləşmiş Ştatlar arasında əməkdaşlığa cavab olaraq ortaya çıxıb. İran zeydilərin hərbi imkanlarını tanıyıb və “Ənsər Allah”ı maliyyələşdirməyə və silahlandırmağa başlayıb.

2004-cü ildə Hüseyn Bədruddin əl-Husinin vəfatından sonra qardaşı Əbdül-Malik əl-Husi rəhbərliyi öz üzərinə götürərək Yəmən hökumətinə qarşı üsyanı davam etdirib. 2009-cu ildə hökumətin qələbəsinə baxmayaraq, İranın dəstəyi ilə bağlı ittihamlar davam edib. Münaqişə 2011-ci ildə bərpa olunub, 2014-cü ildə husilər Amran üzərində nəzarəti ələ keçiriblər və elə həmin il qısa müddət paytaxt Sananı işğal ediblər. Dönüş anı 2015-ci ildə, Səudiyyə Ərəbistanı və Fars Körfəzi ölkələri prezident Əbd-Rəbbu Mənsur Hadinin adından müdaxilə etdiyi zaman olub. Husiləri dəstəkləyən İran onlara silah, o cümlədən raket və PUA-lar verib. Bu xarici yardım “Ənsər Allah”ın nəinki hücumu dəf etməsinə, həm də nəzarət etdiyi əraziləri genişləndirməsinə imkan verib.

Husilərin arsenalı narahatlıq doğurur: Regional sabitlik üçün potensial təhdid

Üsyançı Husilər qruplaşmasının artan hərbi potensialı, xüsusən ballistik raketlər sahəsində, regional sabitlik üçün artan narahatlığa səbəb olur, bunun nəticələri İsrailə qədər gedib çatır. Breakingdefense-in məlumatına görə, bu yaxınlarda aparılan təhlillər husilərin ötən ilin sentyabrında Sanada parad zamanı böyük ölçülü yeni raket nümayiş etdirdiyini göstərir.

Raketin ölçüləri İranın Ghadr-F raketini çox xatırladır, Tehran bu raketin 1950 km uçuş məsafəsinə malik olduğunu bildirir. Kompüter modelləşdirməsi və videotəhlil göstərir ki, belə bir raket Yəmənin şimalından buraxılsaydı bütün İsrail ərazisinə çatmaq potensialına malik olardı. Bu hadisə İsrailin belə uzaqmənzilli təhlükələrə qarşı mübarizə üçün nəzərdə tutulmuş Arrow sisteminin səmərəliliyi haqqında suallar doğurur və BMT-nin silah tədarükünə qoyduğu embarqoya baxmayaraq, husilərin ballistik raket arsenalını genişləndirmək səylərinin israrlı olduğunu göstərir.

2023-cü ilin sonlarına yaxın husilərin İsrailin cənubundakı Eylat şəhərinə zərbə endirmək cəhdləri onların ambisiyalarını göstərir. İsrailin müdafiə ordusu (TSAXAL) ABŞ və Böyük Britaniya HDQ ilə birlikdə bu raket hücumlarını uğurla dəf etdiyi bir vaxtda hadisələr husilərin öz təsir sahəsini genişləndirmək qətiyyətini göstərir. Oktyabrın 19-da ABŞ HDQ-nin USS Carney esminesi Qırmızı Dənizdə husilərin İsrail istiqamətində buraxdığı qanadlı raketləri və PUA-ları tutub, bu da onların daim regional təhlükəsizliyi sarsıtmaq cəhdlərini nümayiş etdirib.

Husilərin ABŞ və Böyük Britaniyanın hərbi dəniz qüvvələrinə ciddi zərbə endirmək üçün, bəlkə də, kifayət qədər texniki ustalığı olmasa da, onların Qırmızı Dənizdə gəmiçiliyə uzun müddət problem yaratmaq üçün kifayət qədər arsenalı var. Yük gəmiləri potensial hədəflər olaraq qalır və ABŞ və Böyük Britaniya üçün bu təhdidlərin zərərsizləşdirilməsi üzrə yerüstü əməliyyatların perspektivi çətin görünür. Bundan başqa, husilərin dəniz minaları yerləşdirmək iqtidarında olması vəziyyəti ağırlaşdırır, Qırmızı Dənizdə təhlükəsizliyin təmin edilməsi səylərini daha da çətinləşdirir.

Nəticə etibarilə, Qırmızı Dənizdə ortamüddətli gələcəkdə qlobal gəmiçilik üçün təhdidin davam edəcəyi gözlənilir, bu da dənizdə təhlükəsizlik üçün daha geniş nəticələrlə bağlı narahatlıq doğurur və beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən strateji cavab tədbirlərinin diqqətlə nəzərdən keçirilməsini tələb edir.

Qırmızı dənizdə böhran qlobal iqtisadi narahatlıqlar yaradır

Qırmızı dənizdə artan gərginlik və hərbi əməliyyatlar dünya iqtisadiyyatına kölgə salır, münaqişə zonasının hüdudlarından xeyli kənara çıxan dalğa effekti yaradır. Bu münaqişənin nəticələri əsas ticarət marşrutlarının pozulmasına səbəb ola bilər ki, bu da Asiya və Avropa arasında yüklərin çatdırılmasında ciddi gecikmələrə gətirib çıxaracaq.

Gərginlik artdıqca yüklərin çatdırılmasının orta müddətinin 14-15 gün artacağı gözlənilir. Bu gözlənilməyən gecikmə liman sahiblərinin yük daşımalarında müvəqqəti kütləvi fasilələr şəraitində keçiricilik qabiliyyətini sürətlə artırmağı tələb edəcək. Gəmilərin məcburi qaydada Afrika qitəsindən yan keçməsi nəinki çatdırılma müddətini uzadacaq, həm də yüklərin son qəbulu nöqtələrində yükü artıracaq.

Regionda raket zərbələri təhdidi artıq gəmilərin sığorta dəyərinin kəskin şəkildə artmasına səbəb olub, bu da hər gün bu kritik əhəmiyyətə malik sularda fəaliyyət həyata keçirən sahə üçün əlavə maliyyə yükü yaradır. Hər il 35 minə yaxın ticari gəmi bu bölgədən keçir, bu da iqtisadi nəticələrin miqyasını göstərir.

Dənizdə təhlükəsizlik üzrə Dryad Global şirkətinin baş direktoru Kori Renslem xəbərdarlıq edib ki, böhran artarsa, dünya ÜDM-in 10%-ə qədəri təhlükə altında ola bilər. Bu ssenari nəinki tədarük zəncirlərini pozardı, həm də dünya iqtisadiyyatının sabitliyi üçün ciddi təhdid yaradardı.

Bazar indikatorları artıq böhranın güclənməsinə reaksiya verir. Yəmən hava limanına və husilərin mövqelərinə aviazərbələr haqqında xəbərlərə cavab olaraq, ICE birjasında martda tədarük olunacaq Brent markalı neftin və fevralda tədarük olunacaq WTI markalı neftin fyuçers qiymətində ciddi yüksəliş olub. Bu həyati əhəmiyyətə malik dəniz yollarının həssaslığı dünya energetika bazarına qeyri-müəyyənlik elementi əlavə edir, təkcə yanacaq qiymətlərinə deyil, həm də bütünlükdə iqtisadiyyatın dinamikasına təsir edir.

Bloomberg agentliyi bildirib ki, İranın ABŞ-ın Yəmənə endirdiyi zərbələrə cavab verməsi potensial iqtisadi problemləri daha da artıra bilər. Qiymətləndirmələrə görə, bu, yanacaq tədarükünün 20%-nə təsir edə bilər, bu da geosiyasi hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsini və onların qlobal iqtisadi landşaftı üçün dərin nəticələrini göstərir.

Böhran inkişaf etdikcə, dünya Qırmızı Dənizdə bilavasitə münaqişə zonasının hüdudlarından xeyli kənara çıxan ciddi potensial nəticələri başa düşərək, artan narahatlıq hissi ilə onları müşahidə edir.

Şəfayət Salah (Saleh Bayat)
Ekspert, şərhçi
TURAN.az