1976-cı ilin sentyabrında Çin Xalq Respublikasının (ÇXR) lideri Mao Tszedun torpağa tapşırılarkən ölkə “böyük sıçrayış” və “mədəni inqilab” dövrü ilə vidalaşıb. O dövrün repressiyaları və uğursuz islahatları nəticəsində Çin on milyonlarla insanını itirib, iqtisadiyyatı və sosial sahəsi bərbad gündə olub. Ölkə üçün bu çətin dövrdə hökumətə Çin inqilabının qəhrəmanı, əvvəllər Maonun kursu ilə razılaşmadığı üçün sürgünə göndərilmiş Den Syaopin başçılıq edib. Məhz o, ölkəni ağır böhrandan çıxarıb, iqtisadiyyatı dirçəldib və yenidən qurub, Çinin inkişafı üçün yeni model yaradıb.

Müasir Çinin əsasını məhz o qoyub. On ildən bir qədər artıq müddətdə bu islahatçı lider öz tərəfdarları ilə birlikdə yeni iqtisadi sistem yaradıb, ölkəni aclıqdan və tam yoxsulluqdan tərəqqi yoluna çıxarıb. Den yeni idarəetmə prinsiplərini işləyib hazırlayıb və elitanın dəyişməsinə şərait yaradıb.

Maodan sonra birinci

Den Syaopin 1904-cü ildə Sıçuan əyalətində zəngin kənd ziyalısı Den Venminqin ailəsində anadan olub. Mütərəqqi fikirlərə sahib olan Venminq hüquq və siyasi elmlər məktəbini bitirdiyi üçün oğluna özəl məktəbdə layiqli təhsil vermək qərarına gəlib. Böyük Çin islahatçısının gəncliyi siyasi təlatümlər dövrünə təsadüf edib. Bu da öz növbəsində onun baxışlarına ciddi təsir göstərib.

XIX əsrdə Çin bir sıra xarici müdaxilələr, tiryək müharibələri və Avropa gücləri ilə ağır müqavilələr bağlayıb, bu da onu böyük təzminat ödəməyə və əraziləri verməyə məcbur edib. Bu hadisələrin fonunda gənc Den Syaopin sosial ədalət ideyaları və Çin millətinin azadlığı uğrunda mübarizə ilə maraqlanmağa başlayıb. 1920-ci ildə 16 yaşlı Syaopin təhsil almaq üçün Fransaya getmək imkanı qazanıb.

Bununla belə, Asiya gəncləri üçün xüsusi güzəşt proqramına baxmayaraq, Avropada təhsil əksər çinli tələbələr üçün ağır olub, gündəlik tələbatlarını qarşılamaq üçün fabriklərdə işləyiblər. 1921-ci ildə o, Çin kommunist gənclər liqasına daxil olur, burada ÇXR Dövlət Şurasının gələcək baş naziri və xarici işlər naziri Çjou Enlay ilə dostlaşıb və Avropadakı Çin diasporunun nümayəndələri arasında təbliğat işinə cəlb olunub.

1926-cı ildə vətəninə qayıtdıqdan sonra Den Çjou, Mao Tszedun və Çin Kommunist Partiyasının digər üzvləri ilə birlikdə Qomindan hökuməti və onun lideri Çan Kayşi tərəfindən başlayan vətəndaş müharibəsində, daha sonra isə 1937-ci ildə Çini işğal edən yaponlara qarşı mübarizədə birlikdə iştirak edib. Yaponlara qarşı müqavimət və vətəndaş müharibəsi Den Syaopinin karyerasında böyük rol oynayıb. O, Qomindan döyüşlərdə və Çin-Yaponiya müharibəsində bir neçə uğurlu hərbi əməliyyatlar təşkil edərək, istedadlı komandir olduğunu sübut edib. Məhz bu dövrdə o, ÇXR-in gələcək sədri Mao Tszedun tərəfindən fərq edilib.

Kommunistlərin qələbəsindən və keçmiş hökumətin lideri Çan Kayşinin Tayvana qaçmasından sonra 1949-cu ilin oktyabrında Çin Xalq Respublikası (ÇXR) yaradılıb. Mao Tszedun Den Syaopini Cənub-qərbi Çinin hərbi-siyasi komitəsinin rəhbəri təyin edib. Burada o, aqrar islahatlarda və inzibati quruculuqda iştirak edib və 1951-ci ildə Tibetə müdaxilə və onun ÇXR-ə birləşdirilməsi üçün orduya rəhbərlik edib.
Bundan sonra Mao Syaopini Pekinə gətirib və onu maliyyə naziri, sonra isə Çin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunun üzvü təyin edib. 1956-cı ilin sentyabrında Den Syaopin Çin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi seçilib və faktiki olaraq Maodan sonra ikinci şəxs olub.

Maonun ölkədə “Yüz gül açsın, yüz məktəb yarışsın” şüarı ilə təbliğat kampaniyası və “Böyük sıçrayış”ı milyonların insanın ölümünə və ölkə iqtisadiyyatının tənəzzülünə gətirib çıxarıb. Den bütün mənfi halları aradan qaldırmağa nail olub. Məhz bu zaman ÇXR-də bazar mexanizmlərinin tətbiqi zərurətini müzakirə edərkən gələcək islahatçı sonralar bütün sosialist Çin üçün yeni təfəkkürün əsasına çevriləcək bir ifadə səslənib: Fərqi yoxdur qara pişik və ya ağ pişik, əgər siçan tutursa, yaxşı pişikdir

Mao bu dəfə “Mədəni inqilab”a başlayıb. Xunveybinlər (“qırmızı keşikçilər”) və tszyaofanlar (“qiyamçılar”) partiya komitələrini və nazirlikləri dağıdıb, müəssisələri, ali məktəbləri, elmi və mədəni müəssisələri zəbt ediblər. “Mədəni inqilab” və onun nəticələri təxminən 100 milyon Çin vətəndaşına toxunub. Mao Syaopini “kapitalist yolu ilə gedən partiyanın ikinci ən mühüm adamı” elan edib və sürgünə göndərib. Siyasətçiyə uşaqlarını özü ilə aparmaq qadağan edilib.

1968-ci ildə xunveybinlər Syaopinin oğlu Pufanı taparaq döyüblər və Pekin universitetinin pəncərəsindən atıblar. Yalnız bundan sonra siyasətçiyə uşaqlarını əyalətə aparmağa icazə verilib. Den Syaopin növbəti dəfə yüksək vəzifəyə gətirilsə də, yenidən sürgün edilib. Lakin sonuncu iqtidara qayıdış təkcə onun həyatına deyil, ölkənin inkişafına təsir edib. O, Mərkəzi Komitənin, Siyasi Büronun və Daimi Komitənin üzvü, Mərkəzi Komitənin və Hərbi Şuranın sədr müavini, Dövlət Şurası baş nazirinin müavini vəzifələrinə bərpa dilib.

Pekin baharı

Ölkədə “Pekin baharı” kimi tanınan liberallaşma prosesi başlayıb. Maonun siyasi opponentləri azad edilib, 1950-ci illərdə rəhbər vəzifələrdə olmuş veteran siyasətçilər bir-birinin ardınca öz postlarına qaytarılıb. Syaopin tərəfdarları ilə əhatə olunub, partiyadakı çəkisini artırıb. Yüksək rütbəli məmurların dəstəyi ilə yanaşı, ziyalıların böyük əksəriyyətinin razılığını alıb. 1957-ci ildəki təmizləmələr zamanı həbsxanaya göndərilən 100 000 siyasi məhbus reabilitasiya edilib.

1978-ci ilin dekabrında Syaopin “Dörd modernləşmə”ni elan edib, kənd təsərrüfatı, sənaye, müdafiə və elmi-texniki sahələrdə islahatlar başlanıb. Bundan sonra Maonun göstərişlərinə və marksizmin ideoloji dogmalarına kor-koranə bağlılıq dayanıb. Təcrübə həqiqətin əsas meyarına çevrilib. O, cəsarətli təkliflərə və təcrübələrə yaşıl işıq yandırıb. Ən uğurluları dövlət siyasətinin tərkib hissəsi olub, digərləri isə sadəcə unudulub.

1982-ci ildə ÇXR yeni konstitusiyası qəbul edilib. Bu konstitusiya bir nəfərin dövlət vəzifəsini tutma imkanını beş il olmaqla iki müddətə məhdudlaşdırıb. Konstitusiya həm də kollektiv rəhbərlik sistemini təsbit edib.

Siyasi Büronun Daimi Komitəsinə təyinat prinsipləri sadələşdirilib və yaş pilləsi yaradılıb (68-72 yaşa çatdıqdan sonra təqaüdə çıxmaq). Onun ilk addımları universitet sistemini və Çin Elmlər Akademiyasını yenidən qurmaq və 1977-ci ildə universitet abituriyentləri üçün milli müsabiqə imtahanlarını bərpa etmək olub.

Siyasi sistemi iqtisadiyyatın ehtiyaclarına tabe etməkdə davam edərək, 1978-ci ildə Syaopin partiya üzvlərini daha uğurlu və mütərəqqi xarici həmkarlarının təcrübəsini öyrənmək üçün Avropa və Cənub-Şərqi Asiyanın inkişaf etmiş ölkələrinə səfərlərə göndərib.

Avropa ölkələrində istehsalın avtomatlaşdırılması, təyyarələrin qalxmasını və enməsini tənzimləyən kompüterlər əsas kənd təsərrüfatı alətinin hələ də çapan olduğu bir ölkədən olan insanların təxəyyülünü heyrətə gətirib. Eyni zamanda 22 min çinli məmurlar təlim keçmək üçün Sinqapura göndərilib.

Pişik siçanları tutur

Ölkədə kolxozların tədricən ləğvi başlanılıb, kəndli ailələrinə torpaq icarəyə verilib. Bundan sonra işçilər əlavə gəlirin bir hissəsini özləri üçün götürə, hətta mal çatışmazlığını kompensasiya etmək üçün nəqliyyat və ya kiçik istehsalla məşğul ola bilərdilər. 1981-ci ilə qədər kollektivləşdirilmiş torpaqların 70%-i xüsusi mülkiyyətə qaytarılıb.

İslahatlar şəhərlərə də təsir edib, lakin burada Kommunist Partiyası bir sıra çətinliklərlə üzləşib. Məsələn, bəzi dövlət müəssisələrinə artıq məhsulu bazar qiymətləri ilə satmaq imkanı veriləndə bu, ikili qiymətlər sistemini yaradıb: dövlət müəssisələrdən malı aşağı qiymətə alıb, adi istehlakçı isə eyni şeyi xeyli baha qiymətə satmaq. Bütün bunlar iş mühitində inflyasiya, korrupsiya və sosial gərginliyi artırıb, çünki fabrik və fabriklərdə maaşlar sabit olub və indeksləşdirilməyib. Nəticədə dövlət müəssisələrinin 80 faizinə müstəqil şəkildə mənfəət əldə etmək imkanı verilib.

Özəl biznes sürətlə inkişaf edib. Şəhər küçələrində getdikcə daha çox tacirlər peyda olub, yeni restoranlar və otellər açılıb, bərbər və gözəllik salonlarından tutmuş televizor təmiri sexlərinə qədər xidmət müəssisələri yaranıb. Şəhərin həyətlərində tələsik yaradılmış kiçik fabriklər müxtəlif zəruri əşyalar istehsal edib. Kiçik müəssisələrin böyüməsi işsizlik problemini qismən həll etməyə kömək edib, milyonlarla iş yeri yaradılıb.
Lakin Çinin öz qüvvələri daha genişmiqyaslı dəyişikliklər etmək üçün kifayət etməyib. Ölkənin xarici investisiyaya ehtiyacı olub və 1978-ci ildə Çin dünyaya açılıb. Den Syaopin dünya turuna çıxıb və bu səfər zamanı Yaponiya ilə sülh və dostluq müqaviləsi bağlayıb. Nankin qırğınından sonra yaxınlaşma çətin olsa da, o, Yaponiyanın müharibədən sonrakı sənayeləşmə təcrübəsinin Çin üçün əhəmiyyətini bəyan edib.
1990-cı ilə qədər Yaponiyanın Çinə birbaşa investisiyaları on milyard dollara çatıb və 1980-ci illər Yaponiya-Çin münasibətlərinin qızıl dövrü olub. ABŞ-la da dialoq bərpa olunub.

1979-cu ildə Den Syaopin Amerika prezidenti Cimmi Karterlə görüşüb. 30 il ərzində Vaşinqton qanuni Çin dövləti kimi ÇXR-i deyil, Tayvanı tanıyıb. Həmin görüşdən sonra ABŞ Çin Xalq Respublikasına tam diplomatik tanınma hüququ verib.

İnvestisiya cəlb etmək üçün Den hökuməti Çinin cənub sahillərində, Honq-Konq və Tayvan yaxınlığında azad iqtisadi zonalar (FEZ) yaradıb. Bu zonalarda qeydiyyatdan keçmiş xarici şirkətlər korporativ vergidən, ixrac üçün istehsal olunan mallar isə rüsumdan azad edilib. Beləliklə, on il ərzində ölkənin bütün sahilyanı əraziləri və bəzi daxili ərazilər kənar investisiyalara açılıb.

Çinin açılışı böyük investisiya dünyasında bir partlayış olub. Böyüyən Çin şəhərləri sözün əsl mənasında pulla dolmağa başlayıb. İslahat illəri ərzində birbaşa xarici investisiya axını 1983-cü ildəki 4 milyard dollardan 2017-ci ildə 136,3 milyard dollara qədər artıb.

Den Syaopinin islahatları milyonlarla çinlinin həyatını dəyişib. Lakin planlı iqtisadiyyatdan və kommunist ideyalarından belə sürətlə uzaqlaşma Kommunist Partiyasının köhnə qvardiyasında və sosializmi dəstəkləyən vətəndaşlar arasında hiddət doğurub. Odur ki, növbəti dəfə vəzifələrindən uzaqlaşdırılan siyasətçi ölkəni bürüyən etirazların yatırılması və başlatdığı iqtisadi addımları davam etdirmək üçün yenidən Pekinə çağırılıb. 88 yaşlı Den Syaopin uzun illər apardığı mübarizəni davam etdirmək siyasətə qayıtmaq qərarına gəlib.

Syaopinin rəhbərliyi altında yaradılan Çin iqtisadi vitrinlərinin uğurları islahatların davam etdirilməsinin lehinə təkzibedilməz arqumentə çevrilib və mühafizəkar qanadın mövqeyini faktiki olaraq məhv edib. 1992-ci ilin oktyabrında ÇKP-nin 14-cü qurultayı keçirilib, onun əsas mövzusu iqtisadi islahatların davam etdirilməsi olub. O, 1997-ci il fevralın 19-da 92 yaşında ağciyər infeksiyası və Parkinson xəstəliyindən vəfat edib. Ölkədə milli matəm elan edilib. Çin bayraqları bir həftə yarıya qədər endirilib.

Transformasiya nəticəsində Çin dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatına çevrilib. Bu gün Çin dünyanın ən böyük istehlakçı elektronika istehsalçısı, ixracçısı və istehlakçısıdır. Yüngül sənaye mallarının 100-dən çox növü üzrə istehsal həcminə görə ölkə dünyada birinci yerdədir. Artan orta sinif Çini tədricən əsas istehlakçı ölkəyə çevirib.

İlkin Nəcəf, xüsusi olaraq Musavat.com üçün