ABŞ Müdafiə Nazirliyinin Hərbi Kəşfiyyat Agentliyinin (DIA) son hesabatına görə, Rusiya postsovet məkanında, xüsusilə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada nüfuzunu yenidən gücləndirmək istiqamətində mühüm addımlar atır.

 Musavat.com hesabata əsasən bildirir ki, Moskva bu regionlarda siyasi, iqtisadi və informasiya rıçaqlarından istifadə edərək öz təsir dairəsini genişləndirir.

Gürcüstanda Rusiyanın nüfuzunu bərpa etməsi – “Gürcü Arzusu”nun rolu

Gürcüstan uzun illər Qərbə inteqrasiya yolunda olsa da, son dövrdə hakim “Gürcü Arzusu” partiyasının siyasəti nəticəsində Rusiyanın bu ölkədə təsiri yenidən artmağa başlayıb. ABŞ hərbi kəşfiyyat hesabatında qeyd edilir ki, Moskva “demək olar, qəti şəkildə” Gürcüstanı yenidən öz nüfuz dairəsinə qaytarmağa çalışır və 2024-cü ilin oktyabrındakı parlament seçkilərindən sonra yaranmış daxili siyasi vəziyyət Rusiya üçün əlverişli şərait yaradıb. Müxalifətin iddialarına görə, hökumətin Avropa İttifaqına üzvlük prosesini dayandırmaq qərarı Gürcüstanın Avropa yolundan çıxarılıb yenidən Rusiya orbitinə salınmasına xidmət edir. Bu addımlar fonunda Tiflisdə Qərbyönlü ictimai etirazlar güclənsə də, Rusiya rəsmiləri və media orqanları Gürcü Arzusu hökumətinin qərarlarını alqışlayır, onu “müstəqil siyasət” yürütməkdə nümunə kimi təqdim edirlər.

Hakim partiyanın qeyri-rəsmi lideri, Rusiya ilə biznes əlaqələri olmuş milyarder Bidzina İvanişvilinin mövqeyi bu meyldə mühüm rol oynayır. Analitiklər qeyd edir ki, İvanişvili faktiki olaraq Kremlin təzyiqinə açıq olan fiqurdur – o, formal olaraq siyasətdən çəkildiyini bildirsə də, Gürcü Arzusu üzərində təsirini saxlayır və Moskva ilə bağları onu asılı vəziyyətdə saxlayır. Nəticədə hökumət anti-Qərb ritorikasını gücləndirib, müxalif mediaya təzyiqləri artırıb və müstəqil QHT-ləri “xarici agent” qanun layihəsi ilə hədəfə alıb. Bu Rusiyayönlü kurs qarşısında əhali arasında narazılıq artsa da, son rəy sorğuları cəmiyyətin böyük əksəriyyətinin Avropa İttifaqına üzvlüyü dəstəklədiyini göstərir. Lakin Kremlin informasiya təbliğatı və hökumətin addımları sayəsində əhalinin bir qismində “həm Rusiya, həm Qərblə balans” istəyi də yüksəlib.

Rusiyanın Gürcüstana təsirini bərpa etməsinin digər mühüm göstəricisi ikitərəfli əlaqələrin son illərdə istiləşməsidir. Rəsmi Tiflis Ukrayna müharibəsi fonunda Rusiyaya qarşı sanksiyalara qoşulmayıb və Moskvanı açıq tənqid etməkdən çəkinib. Kreml bunun müqabilində 2023-cü ildə Gürcüstanla birbaşa aviareysləri bərpa etdi və gürcü vətəndaşları üçün viza rejimini ləğv etdi. Rusiya rəsmiləri açıq şəkildə Gürcüstan hökumətini “müstəqil və konstruktiv mövqeyinə” görə təqdir ediblər. İqtisadi sahədə də yaxınlaşma hiss olunur – ticarət dövriyyəsi rekord həddə çatıb. Məsələn, 2022-ci ildə Gürcüstanın Rusiyaya ixracı 6,8% artaraq 652 milyon dollara, Rusiyadan idxalı isə 79% artaraq 1,8 milyard dollara yüksəlib ki, bu da son on altı ilin zirvəsidir . Bu göstəricilər Rusiyanın sanksiyalar səbəbindən Qərblə ticarəti azaldıqca, Gürcüstan üzərindən alternativ kanallar tapdığını da düşündürür.

Beləliklə, Gürcüstanda hakim elitanın siyasəti nəticəsində Rusiya öz nüfuzunu siyasi-iqtisadi müstəvidə yenidən gücləndirib. “Gürcü Arzusu” hökumətinin qərarları – Avro-Atlantik inteqrasiya tempinin yavaşıdılması, Rusiyayönlü qanunvericilik təşəbbüsləri və anti-Qərb ritorikasının artması – Moskvanın maraqlarına uyğun gəlir və Kreml açıq şəkildə bu kursu təşviq edir. Buna baxmayaraq, Gürcüstanda cəmiyyətin əhəmiyyətli hissəsi Qərb meylli olaraq qalır və Rusiya təsirinin “yumşaq anneksiyasına” qarşı kütləvi etirazlar bunun göstəricisidir. 2024-cü ilin mart-aprel aylarında “xarici agentlər” qanununa qarşı on minlərlə insanın küçəyə çıxması Qərbə inteqrasiyanın Gürcüstan üçün hələ də prioritet olduğunun mesajını verdi. Lakin hazırkı reallıq ondan ibarətdir ki, Tbilisi rəsmiləri ikili oyun oynayaraq bir tərəfdən Moskvadan gələn təzyiqləri minimuma endirməyə, digər yandan ictimai rəyi tam itirmədən Avropa perspektivini qorumağa çalışır.

Rusiya–Ermənistan: gərgin münasibətlər və informasiya müharibəsi

Rusiya ilə Ermənistan arasındakı ənənəvi müttəfiqlik münasibətləri son bir-iki il ərzində ciddi sınaqlarla üzləşib. İkinci Qarabağ müharibəsindən (2020) sonra Ermənistan cəmiyyətində və siyasi rəhbərliyində Moskvanın etibarlılığına dair suallar yaranmağa başladı. Xüsusilə, Rusiya sülhməramlılarının Qarabağda erməni əhalisinin təhlükəsizliyini təmin edə bilməməsi və 2021-2022-ci illərdəki sərhəd toqquşmaları zamanı Rusiyanın Ermənistanı fəal müdafiə etməməsi İrəvanda məyusluq doğurdu. Baş nazir Nikol Paşinyan açıq şəkildə bəyan etdi ki, “Rusiyanın Ermənistandakı hərbi mövcudluğu [artıq] prioritet deyil” və ölkəsi təhlükəsizlik üçün alternativ tərəfdaşlar axtarır. Bunun bariz nümunəsi kimi Ermənistan Hindistan, Fransa və İran daxil olmaqla bir sıra ölkələrdən silah və müdafiə vasitələri almağa başladı. Eyni zamanda, Paşinyan hökuməti 2023-cü ildə Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatından (KTMT) çıxma ehtimalını gündəmə gətirərək Rusiyanın regiondakı hərbi blokuna etirazını nümayiş etdirdi.

Moskva bu gəlişmələrə kəskin reaksiya verib. Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov Ermənistan rəhbərliyinin “şüurlu şəkildə” Moskva ilə əlaqələri pozmaq qərarı verdiyini söyləyib və İrəvanla münasibətlərə yenidən baxıla biləcəyini dilə gətirib. 2022-2023-cü illərdə Kremlin təbliğat maşını açıq şəkildə Paşinyan hökumətini hədəfə alan mesajlar yaymağa başladı. ABŞ-ın “Dijital İstintaq Tədqiqat Laboratoriyası” (DFRLab) tərəfindən aparılmış bir təhlilə əsasən, Rusiya Ermənistanda anti-Qərb əhval-ruhiyyəni qızışdırmaq üçün dezinformasiya kampaniyasına start verib. Xüsusilə, Rusiya dövlət təbliğatçıları Paşinyanı “xəyanətkar” kimi təqdim edən narrativlər formalaşdırır, onun Qərblə yaxınlaşmasını “ölkəni fəlakətə aparan yol” kimi qələmə verirlər. Bu kampaniyanın məqsədi erməni cəmiyyəti daxilində ictimai qəzəbi artırmaq, yanlış məlumatlar yaymaqla hökumətin devrilməsi çağırışlarını təşviq etməkdir.

İnformasiya müharibəsinin konkret təzahürləri də müşahidə edilir. Məsələn, Rusiya mediasında və Teleqram kanallarında Paşinyanın faşist Almaniyası ilə əməkdaşlıq etmiş erməni millətçisi Qaregin Njde ilə eyniləşdirilməsi cəhdləri olub. Belə təbliğat Paşinyanı gözdən salmaq üçün onun “Nikol Vartanoviç Paşinyan” adı altında nasistlərlə iş birliyində ittiham edilməsi kimi absurda qədər varır. Bundan əlavə, Rusiyanın Ermənistan cəmiyyətinə yönəlmiş media resursları (məsələn, Sputnik Ermənistan və s.) vasitəsilə “Qərb Ermənistanı Rusiyadan ayırıb müharibəyə sürükləyir” kimi mesajlar tez-tez tirajlanır. İrəvan isə öz növbəsində Moskvanın təsirini məhdudlaşdırmaq üçün bəzi addımlar atıb – 2023-cü ildə Ermənistan hökuməti ölkədə rusiyayönlü bir televiziya kanalının yayımını müvəqqəti dayandırdı və Rusiyanın bəzi təbliğatçılarına giriş qadağası qoyuldu.

Rusiyanın informasiya müharibəsindəki taktikalarından biri də Ermənistanın hərbi məğlubiyyətinin məsuliyyətini Paşinyanın “Qərbə meylli və rus düşməni siyasəti”nin üzərinə atmaqdır. Kremlin ruporları iddia edir ki, guya Paşinyan hakimiyyətə gələrək Rusiya ilə arasına məsafə qoymasaydı, Ermənistan 44 günlük müharibədə (2020) məğlub olmazdı. Bununla həm Ermənistan cəmiyyətində Paşinyana qarşı narazılığı qızışdırmağa, həm də digər müttəfiqlərə “Rusiyadan uzaqlaşmaq xəyanətlə cəzalanır” mesajını verməyə çalışırlar. ABŞ hərbi kəşfiyyatının hesabatı da təsdiqləyir ki, 2022-2023-cü illərdə Rusiyanın informasiya əməliyyatları Ermənistanın Qərbə meylli rəhbərliyini nüfuzdan salmağa yönəlib. Bu informasiya hücumları Rusiya-Ermənistan münasibətlərində gərginliyi daha da artırıb və iki müttəfiq ölkə arasında inamsızlıq mühiti formalaşdırıb.

Nəticədə, bugün Rusiya–Ermənistan əlaqələri onilliklərdə görünməmiş dərəcədə soyuqdur. Bir tərəfdən, Ermənistan təhlükəsizlik baxımından Rusiya ilə yollarını ayırmağa çalışır, KTMT-dən uzaqlaşma mesajları verir, əvəzinə Avropa İttifaqı müşahidə missiyasını öz sərhədlərinə dəvət edir. Hətta Ermənistan parlamenti 2023-cü ilin sonlarında Aİ-yə qoşulma prosesinə start verən qərar layihəsini müzakirəyə çıxardı. Digər tərəfdən, Rusiya Ermənistanı cəzalandırmaq üçün müxtəlif addımlar atır: 2023-cü ilin sonlarında Kreml Ermənistana yanacaq ixracını müvəqqəti dayandırdı, silah satışını məhdudlaşdırdı və Ermənistanın Rusiya bazarına çıxışını çətinləşdirən maneələr tətbiq etdi (məsələn, gömrük yoxlamalarının sərtləşdirilməsi).

Bu gərgin fon eyni zamanda Cənubi Qafqazda güc balansını dəyişib. Moskva ənənəvi müttəfiqi olan İrəvanla arası dəydiyi üçün regionda nüfuzunu saxlamaq naminə Tiflisə və Bakıya doğru fərqli taktika götürüb. Gürcüstanda yuxarıda qeyd olunduğu kimi yumşaq təsirini artıran Rusiya, Ermənistandan uzaqlaşdıqca Azərbaycanın mövqeyini nəzərə almağa məcbur olub. Bunu daha ətraflı növbəti bölümdə nəzərdən keçirəcəyik.

Mərkəzi Asiyada Moskvanın təsir rıçaqları və təhlükəsizlik strategiyası

Moskva postsovet Mərkəzi Asiya regionunu (Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan) öz strateji arxa bağçası kimi görməyə davam edir. ABŞ hərbi kəşfiyyatının qiymətləndirməsinə görə, Rusiyanın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə dərin tarixi, iqtisadi, siyasi, hərbi və mədəni bağları mövcuddur ki, bunlar Moskvanın regionda davamlı – bəzən bərabərsizliklər olsa da – təsirini təmin edir. Bu ənənəvi təsir alətləri sırasında rus dilinin geniş yayılması, sovet dövründən miras qalmış infrastruktur (məsələn, qaz kəmərləri, nəqliyyat yolları), iqtisadi inteqrasiya mexanizmləri və miqrant əlaqələri xüsusi qeyd olunmalıdır. Milyonlarla Orta Asiya vətəndaşı hazırda da qazanc üçün Rusiyada işləyir və həmin ölkələrin ÜDM-nin əhəmiyyətli hissəsi Rusiyadan gələn pul köçürmələrindən asılıdır. Bu durum Moskvanın iqtisadi rıçaq olaraq əmək miqrasiyasından istifadə etməsinə imkan yaradır – yeri gəldikdə vizaları məhdudlaşdırmaq, miqrantları deportasiya etməklə təzyiq göstərə bilir.

Təhlükəsizlik sahəsində Rusiya Mərkəzi Asiyanı öz milli təhlükəsizliyinin ayrılmaz parçası sayır. Kreml bölgədəki təhlükəsizlik memarlığını nəzarətdə saxlamaq üçün həm ikitərəfli hərbi anlaşmalardan, həm də kollektiv təşkilatlardan yararlanır. Məsələn, Rusiya Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistanda hərbi bazalara malikdir və minlərlə rusiyalı hərbçi orada yerləşir. Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) çərçivəsində Moskva region ölkələrinə “kollektiv müdafiə” zəmanəti verir, eyni zamanda bu mexanizmdən istifadə edərək onları öz orbitində saxlayır. 2022-ci ilin yanvarında Qazaxıstanda baş verən iğtişaşlar zamanı Prezident Tokayev KTMT-yə müraciət etdi və qısa müddətdə rus əsgərlərinin də içində olduğu kollektiv qüvvələr Almatıya girdi – bu, Rusiyanın regionda “təhlükəsizlik təminatçısı” rolunu nümayiş etdirdi. Həmçinin, Rusiya Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) kimi çoxtərəfli qurumlarda da regional gündəmi yönləndirir, bununla da Pekin və ya Qərb kimi digər aktorların təsirini balanslamağa çalışır.

Moskvanın Mərkəzi Asiyadakı təsir rıçaqlarından biri də enerji asılılığıdır. Rusiya, öz neft-qaz kəmər şəbəkəsi vasitəsilə Qazaxıstan və Türkmənistan kimi enerji ixracatçısı ölkələrin məhsullarını dünya bazarına çıxarır. Xüsusən, Qazaxıstan neftinin əsas ixrac marşrutu Rusiya ərazisindən keçən Xəzər Boru Kəməri Konsorsiumudur. DIA-nın hesabatında vurğulanır ki, Moskva Orta Asiya ölkələrinin öz qaz və neft infrastrukturundan asılılığını təzyiq vasitəsi kimi istifadə edir – yəni enerji axınını idarə edərək regional hökumətləri öz məqsədlərinə tabe olmağa vadar edir. Məsələn, zaman-zaman Rusiya Qırğızıstan və Tacikistana yanacaq təchizatını qiymət dəyişiklikləri və ya texniki səbəblərlə azaltmaqla həmin ölkələrdən siyasi güzəştlər qoparmağa çalışıb. Bundan başqa, Rusiya Orta Asiya respublikalarını Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) və ya rubl zonasına cəlb edərək onların iqtisadi alternativlərini məhdudlaşdırır. Qazaxıstan və Qırğızıstan artıq Aİİ üzvüdür, Özbəkistan da namizəd statusundadır – bu inteqrasiya çərçivəsində Moskva öz qaydalarını diqtə etmək imkanına malik olur.

Bununla belə, Ukrayna müharibəsi başlamasından sonra Mərkəzi Asiya ölkələri gözəçarpan dərəcədə ehtiyatlı mövqe tutmağa başlayıblar. Bir tərəfdən, onlar Rusiyaya açıq meydan oxumaqdan çəkinir, çünki Kremlin aqressiv addımlarının özlərinə də yönələ biləcəyindən ehtiyatlanırlar. Məsələn, 2022-ci ildən sonra Qazaxıstan Prezidenti Tokayev bir neçə dəfə Rusiyanı qıcıqlandırmamağa çalışaraq Krımın anneksiyasını tanımadığını bildirsə də, eyni zamanda Rusiyaya qarşı sanksiyalara qoşulmayacağını vurğulayıb. Bu “ikiqat ehtiyat” siyasətinin arxasında Rusiyanın mümkün hərbi təcavüz qorxusu dayanır – xüsusən, Moskvanın Ukraynaya hücumu regionda “növbəti biz ola bilərik” narahatlığını yaradıb. Wilson Center analitik mərkəzinin qeyd etdiyi kimi, “Rus aqressiyasından doğan qorxular Mərkəzi Asiya liderlərini Moskvanı qıcıqlandırmamaq üçün son dərəcə ehtiyatlı davranmağa vadar edib”. Digər tərəfdən, bu ölkələr müharibənin təsirlərindən ziyan görür və yeni balans axtarışındadır: Rusiya ilə ticarət məhdudiyyətləri səbəbindən Qərbin sanksiyalarına məruz qalmamaq üçün manevrlər edir, eyni zamanda Çin, Türkiyə, Avropa İttifaqı kimi alternativ tərəfdaşlarla əlaqələri gücləndirirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Çin faktoru da Mərkəzi Asiyada Rusiyanın təsirinə qarşı yüksələn gücdür. Pekin son illərdə “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində Orta Asiyaya milyardlarla dollar sərmayə yatırıb, infrastruktur layihələri icra edir. Bunun nəticəsində Çin bu ölkələrin ən böyük ticarət tərəfdaşlarından birinə çevrilib və iqtisadi nüfuzu artır. Lakin Kreml hələlik Çinlə rəqabətə girməkdənsə, müəyyən əməkdaşlıq modeli seçib – məsələn, 2023-cü ildə Səmərqənddə Rusiya-Çin regional sammitində Putin və Si Cinpin Orta Asiyanın “ortaq qonşuluq” olduğunu vurğuladılar. Rusiya bu regionda stabil əsas mövqelərini (hərbi bazalar, rus dili, KTMT) qoruyub saxlamaqla, Çinlə nüfuz bölüşdürməyə razı görünür.

Beləliklə, Mərkəzi Asiyada Rusiyanın təsir strategiyası çoxşaxəlidir: ənənəvi hərbi-iqtisadi asılılıq rıçaqlarını əlində saxlamaq, eyni zamanda yeni geosiyasi reallıqlara (Çinin yüksəlişi, Qərbin diqqətinin artması) uyğun manevr etmək. Kreml bölgə ölkələrinin avtoritar rejimlərini dəstəkləyərək onların Qərbə meyillənməsinin qarşısını almağa çalışır – bu yolla həm də öz avtoritar idarəçiliyinə legitimlik qazandırır. Bunun müqabilində Mərkəzi Asiya liderləri də Rusiya ilə açıq münaqişədən yayınaraq “ikisindən də yararlanmaq” strategiyasına üstünlük verirlər: həm Moskva ilə iqtisadi-təhlükəsizlik əlaqələrini davam etdirmək, həm də Çin və Qərblə yeni fürsətlər əldə etmək. Lakin balans həssasdır və Ukrayna müharibəsi uzandıqca Moskvanın zəifləməsi bu tarazlığın gələcəkdə Mərkəzi Asiya xeyrinə dəyişə biləcəyinə dair ehtimalları artırır.

Azərbaycanın regional rolu və Moskvanın mümkün təzyiqləri

Cənubi Qafqazda geosiyasi tabloda Azərbaycan özünəməxsus mövqeyə malikdir. 2020-ci ildə Qarabağ münaqişəsində qazandığı qələbə və 2023-cü ildə bölgənin tam nəzarətini bərpa etməsi nəticəsində Azərbaycan regionun hərbi-siyasi cəhətdən ən güclü aktoruna çevrilib. Bakı uzun illərdir balanslı xarici siyasət yürüdür – bir tərəfdən Türkiyə və Qərblə strateji tərəfdaşlığı inkişaf etdirir, digər tərəfdən Rusiya ilə də qarşıdurmadan qaçaraq əməkdaşlıq münasibətlərini saxlayır. Bu siyasət Azərbaycanın həm iqtisadi maraqlarını (məsələn, Avropaya enerji ixracı, investisiya cəlbi), həm də təhlükəsizlik maraqlarını (Türkiyənin hərbi dəstəyi, Rusiyanın neytrallığını təmin etmək) təmin etməyə yönəlib.

ABŞ kəşfiyyatının son hesabatında Azərbaycan barədə demək olar ki, birbaşa qeydlər yoxdur və analitiklər bunu ölkədə vəziyyətin nisbətən stabil olması və ya proseslərin qapalı aparılması ilə izah edirlər. Bəzi şərhçilər qeyd edir ki, Rusiya son dövrdə Ermənistanla münasibətləri soyuduqca, Azərbaycanla əlaqələrini korlamaqdan çəkinir. Həqiqətən də, Moskva 2020-ci il müharibəsində bitərəf qalaraq (hərçənd sonunda sülhməramlı kontingent yerləşdirdi) və 2023-cü ildə Qarabağda Ermənistan üzərində Azərbaycanın qəti qələbəsinə mane olmayaraq Bakının etimadını itirməməyə çalışdı. “Wilson Center” ekspertlərinin fikrincə, Putin hətta “öz keçmiş müttəfiqi Ermənistanla məsafə saxlayaraq, regional rəqibi Azərbaycan qarşısında müəyyən hörmət qazandı” – yəni Rusiya Ermənistana açıq dəstək verməməklə Bakının rəğbətini qazanmağa cəhd edir. Bu da Azərbaycanın artan əhəmiyyətinin Kreml tərəfindən etirafı kimi dəyərləndirilə bilər.

Bununla yanaşı, Rusiya Azərbaycanın strateji mövqeyindən faydalanmağa çalışır. Xüsusilə, Ukraynadakı müharibə fonunda Rusiya İranla ticarət əlaqələrini genişləndirmək və sanksiyalardan yayınmaq üçün Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinə önəm verir ki, bu dəhlizin əsas marşrutu Azərbaycan ərazisindən keçir. Bakı-Rusiya-İran üçtərəfli layihələri (məsələn, Rəşt-Astara dəmir yolu) Rusiya üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir və Moskva bu sahədə Azərbaycana möhtacdır. Digər tərəfdən, Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyində rolu artdıqca (Xəzər qazını Trans-Anadolu və Trans-Adriatik kəmərləri ilə Avropaya çıxarır), Rusiya üçün potensial rəqib enerji təminatçısına çevrilir. Kreml mümkün qədər Azərbaycan qazının Avropa bazarındakı payını məhdud saxlamaq istəyir, çünki Avropanın Rusiya qazından asılılığını azaltmaq cəhdləri birbaşa Bakının xeyrinədir. Bu kontekstdə Moskva Azərbaycanın enerji layihələrinə dolayısı yolla təsir etməyə çalışa bilər – məsələn, Ermənistan və İranla əlaqəli riskləri artıraraq Cənub Qaz Dəhlizinin genişlənməsinə əngəl törətməyə cəhd göstərə bilər. 

Rusiyanın Azərbaycana təzyiq vasitələri ənənəvi olaraq məhdud olub. Azərbaycan nə KTMT, nə Avrasiya İqtisadi İttifaqının üzvüdür, yəni Moskvanın institusional təsir dairəsindən kənardadır. Bakı uzun illərdir ki, öz hərbi ehtiyaclarını Rusiyadan qismən təmin etsə də (2010-cu illərdə milyardlarla dollarlıq silah alışı həyata keçirmişdi), son müharibədə Türkiyə, İsrail və Pakistan kimi ölkələrlə müdafiə əməkdaşlığını gücləndirərək asılılığını azaldıb. Bununla belə, Kreml incə yollarla Bakıya təsir etməyə çalışır. Məsələn, informasiya müstəvisində Rusiya KİV-lərində Azərbaycan əleyhinə materiallar zaman-zaman tirajlanır, ölkə daxilindəki rusdilli auditoriya Kremlin narrativləri ilə təsir altına alınmağa çalışılır. 2023-cü ildə Atlantik Şurasının “DFRLab” araşdırması müəyyən etdi ki, Azərbaycan mediasında da ABŞ-ın regionda çevriliş hazırlaması barədə iddialar yayılıb – Gürcüstandakı “USAID çevriliş planı” ittihamlarına dair azı on dörd material dərc olunub və bir çox yerli saytlar eyni mətnləri dərc edərək anti-Amerika nəzəriyyəsini təkrarlayıblar. Bu, Moskvanın informasiya müharibəsi taktikasının Azərbaycanda da dolayısı tətbiqinə misaldır və ölkə ictimai rəyində Qərbə qarşı şübhə toxumları səpməyi hədəfləyir.

Kreml Bakıya qarşı bir başqa təzyiq mexanizmi kimi Ermənistandan istifadə edə bilər. Moskva hələ də Ermənistanla hərbi müttəfiqliyini tam dayandırmayıb və gələcəkdə İrəvanla münasibətləri normallaşdıracağı təqdirdə, onu yenidən silahlandıraraq Azərbaycana qarşı balans yarada bilər. Xüsusilə, Azərbaycan-Ermənistan sülh sazişinin şərtləri müzakirə olunarkən Rusiya özünü “vasitəçi” kimi təqdim edib, prosesi yubadır – məqsəd sülhün tam bərqərar olmasını ləngidib regionda “zəif donmuş münaqişə” mühiti saxlamaq ola bilər. Çünki məhz belə bir münaqişə mühiti Rusiyaya Cənubi Qafqazda “hakim” qismində qalmağa imkan verir. 2023-cü ilin sonunda Ermənistanın Rusiya ilə münasibətləri ifrat dərəcədə pisləşsə də, Moskva hələ də Ermənistan ərazisində (Gümrüdə) böyük hərbi bazaya malikdir və lazım gələrsə bu mövcudluğunu Azərbaycana təzyiq kimi istifadə edə bilər.

Lakin son hadisələr göstərir ki, Azərbaycan da Rusiyaya qarşı lazım gəldikdə sərt mövqe tuta bilir. 2024-cü il dekabrın 25-də Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus sərnişin təyyarəsinin Rusiya hava məkanında müəmmalı şəkildə qəzaya uğraması iki ölkə arasında gərginliyi artırdı. İlkin tədqiqat təyyarənin Rusiyadan atılan zenit-raket kompleksi tərəfindən vurulduğuna dair dəlillər ortaya qoydu. Bakı bunun ardınca misli görünməmiş bir addım ataraq Rusiyanın Azərbaycandakı “Rus Evi” (Rossotrudniçestvo) mədəniyyət mərkəzinin fəaliyyətini dayandırdı. Bu addım Azərbaycanın Moskva qarşısında nə qədər qətiyyət göstərə biləcəyini nümayiş etdirdi və regionda çox az ölkənin cürət edəcəyi bir jest idi. Rəsmi Bakı Rusiya hökumətindən təyyarə insidenti ilə bağlı açıq üzr və təzminat tələb etdi; Kreml isə yalnız “təəssüf” bildirməklə kifayətləndi və məsuliyyəti boynundan atmağa çalışdı. Nəticə etibarilə, hazırda Moskva-Bakı xəttində münasibətlər bir qədər gərginləşsə də, ekspertlər hesab edir ki, tərəflər açıq qarşıdurmaya getməyəcək – çünki hər iki tərəfin itirəcəyi çox şey var. Rusiya İranla əlaqə dəhlizlərindən Azərbaycanın vasitəçiliyi ilə yararlanmaqda maraqlıdır, Azərbaycan isə praqmatik səbəblərdən Rusiya ilə müəyyən əməkdaşlığı davam etdirməyin vacib olduğunu anlayır.

Ümumən, Azərbaycanın regional rolu getdikcə güclənir və Rusiya bunu nəzərə almaya bilməz. Prezident İlham Əliyev Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə Azərbaycanı regionun lider dövləti kimi möhkəmləndirdiklərini dəfələrlə vurğulayıb. Bakı həm Qoşulmama Hərəkatına sədrlik edərək qlobal Cənub ölkələri arasında nüfuz qazanıb, həm də Avropa ilə enerji və nəqliyyat layihələri vasitəsilə strateji tərəfdaşlığını dərinləşdirib. Belə bir şəraitdə Kreml Azərbaycana qarşı açıq təzyiq taktikasındansa, onu öz orbitində saxlamaq üçün daha incə diplomatik yollar axtaracaqdır. Məsələn, Rusiya zaman-zaman Azərbaycana qarşı isti münasibət göstərərək (Putin 2022-ci ildə Əliyevi “həqiqi müttəfiq” adlandırmışdı) Bakı-Ankara tandemini özündən uzaqlaşdırmamağa çalışır. Bununla yanaşı, Moskva İranla münasibətlərini Azərbaycana qarşı kart kimi saxlamağa cəhd edir – son illərdə Tehran-Bakı gərginliyində Kremlin rolu tam aydın olmasa da, Rusiya İranı silahlandıraraq dolayısıyla Azərbaycana təzyiq elementini əlində saxlayır.

Nəticə olaraq, Azərbaycan müstəqil siyasəti və çoxvektorlu diplomatiyası sayəsində Rusiya ilə münasibətlərdə nisbətən güclü mövqedədir. Kreml Azərbaycana təsir etmək üçün ənənəvi vasitələrinin məhdud olduğunu bilir və açıq qarşıdurmadan yayınır. Bunun əvəzinə, Moskva Bakı ilə “razılaşma” yolunu tutur – məsələn, Qarabağ məsələsində neytrallığını qorumaqla, Azərbaycan isə öz növbəsində Rusiya əleyhinə beynəlxalq sanksiyalara qoşulmur, Rusiyaya qarşı rəsmi tənqidlər səsləndirmir. Bu, qarşılıqlı anlaşmaya əsaslanan kövrək balansdır və regionda qüvvələr nisbətinin dəyişməsindən asılı olaraq gələcəkdə fərqli çalar ala bilər.

Qərbin reaksiyası və narahatlıqları

Rusiyanın Cənubi Qafqaz və Orta Asiyada təsirini artırması ABŞ və Avropa ölkələri tərəfindən yaxından izlənilir və narahatlıqla qarşılanır. Vaşinqton açıq şəkildə bəyan edir ki, Kremlin bu regionlarda nüfuzunu gücləndirməsi həm oradakı ölkələrin suveren seçiminə müdaxilədir, həm də Qərbin geosiyasi maraqlarına zərbədir. Xüsusilə, ABŞ administrasiyası Ukrayna müharibəsinin başlamasından sonra Orta Asiya və Cənubi Qafqaza daha çox diqqət ayırmağa başlayıb. 2023-cü ilin fevralında ABŞ dövlət katibi Antoni Blinken Mərkəzi Asiya ölkələrinə səfər edərək beş respublikanın XİN başçıları ilə görüşdü – bu, ABŞ-ın həmin regionla əməkdaşlığı dərinləşdirmək cəhdinin göstəricisi idi. Blinken Mərkəzi Asiyaya 50 milyon dollarlıq əlavə iqtisadi dəstək paketini elan etdi və Vaşinqtonun mesajını çatdırdı: “ABŞ bölgə ölkələrinin suverenliyini və çoxvektorlu siyasətini dəstəkləyir”. Eyni zamanda, o, Mərkəzi Asiya liderlərini xəbərdar etdi ki, Rusiyaya qarşı sanksiyalardan yayınmaq cəhdləri Qərblə münasibətlərdə fəsadlar yarada bilər. Yəni ABŞ, bir tərəfdən, Orta Asiyaya əməkdaşlığın faydalarını göstərir (maliyyə yardımı, ticarət yollarının açılması və s.), digər tərəfdən isə Kremlin qucağına çox yaxınlaşmağın risklərini izah edir. 

Avropa İttifaqı da bənzər şəkildə regiona marağını artırıb. 2022-2023-cü illərdə Aİ ardıcıl olaraq Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan və Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə yeni əməkdaşlıq platformaları formalaşdırdı. Məsələn, Avropa Komissiyası Orta Asiya ölkələri ilə rəqəmsal iqtisadiyyat, enerji təhlükəsizliyi və nəqliyyat sahələrində dialoqlar başlatdı. Avropa İttifaqının xarici siyasət rəhbəri Jozep Borrel və Şuranın prezidenti Şarl Mişel bir neçə dəfə Mərkəzi Asiyaya səfər edərək “Avropa Orta Asiyanın suverenliyinin və çoxvektorluluğunun qarantıdır” mesajını verdilər. Cənubi Qafqaza gəldikdə, Aİ xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan sülh prosesinə aktiv mediatorluq etməyə başladı – Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə keçirilən Brüssel görüşləri buna nümunədir. Bunun altında yatan səbəblərdən biri də Rusiyanın regiondakı rolunun zəiflədilməsi arzusudur. Aİ 2023-cü ilin əvvəlində Ermənistanda mülki müşahidə missiyası yerləşdirdi ki, bu da Moskvanın kəskin etirazına səbəb oldu (Kremlin sözçüsü bunu “cənub sərhədlərimizdə Qərbin geopolitik oyunu” adlandırmışdı). Lakin Avropa İttifaqı açıq şəkildə bildirdi ki, bu missiya Ermənistanın təhlükəsizliyini möhkəmləndirmək üçündür və Rusiyanın öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi üçün belə bir addım atılıb. 

Gürcüstanda Qərbin reaksiyası xüsusilə diqqət çəkir. ABŞ və Aİ rəsmiləri “Gürcü Arzusu” hökumətinin anti-demokratik saydıqları addımlarını kəskin tənqid ediblər. 2023-cü ilin martında “xarici agentlər” qanun layihəsi ətrafında etirazlar zamanı ABŞ-ın Tbilisidəki səfiri Kelli Deqnan açıq şəkildə bəyan etdi ki, “bu qanun Rusiyanın təsirini gücləndirmək məqsədi daşıyır” və Gürcüstanın Avropa gələcəyini təhlükəyə atır. Avropa Parlamenti Gürcüstan hökumətini demokratiyadan uzaqlaşmaqda qınayan bir qətnamə qəbul etdi və Gürcüstana namizədlik statusunun verilməsini islahatların irəliləməsindən asılı etdi. Hətta ABŞ Konqresində Gürcüstan hakimiyyətinin yüksək vəzifəlilərinə qarşı sanksiya tətbiq edilməsi ilə bağlı çağırışlar səsləndi; Senatorlar bu şəxsləri “Rusiyanın əlaltıları” adlandıraraq onlara qarşı tədbir görülməsini istədi. Gürcüstan hökuməti isə bu tənqidləri rədd edib, Qərbi ölkənin daxili işlərinə qarışmaqda ittiham etməklə Rusiyanın narrativinə uyğun mövqe sərgilədi. Bu da Vaşinqtonun narahatlığını daha da artırır – çünki ABŞ rəsmiləri açıq deyir ki, Gürcüstan hökuməti anti-Amerika xətlə gedərsə, iki ölkə arasındakı strateji tərəfdaşlıq zədələnəcək.

ABŞ və Qərbin ümumi narahatlığı ondan ibarətdir ki, Rusiya öz təsirini bərpa etməklə bu regionları yenidən avtoritar və anti-Qərb cəbhəsinin tərkib hissəsinə çevirə bilər. Bu isə təkcə həmin ölkələrin demokratik inkişafını ləngitmək deyil, eyni zamanda Qərbin bölgədəki maraqlarına (enerji layihələri, təhlükəsizlik, terrorizmlə mübarizə, tranzit marşrutları və s.) birbaşa təhdid yarada bilər. Məsələn, Avropa İttifaqı üçün Azərbaycan qazı mühüm əhəmiyyət daşıyır – 2022-ci ildə Aİ ilə Azərbaycan arasında qaz təchizatını artırmaq barədə memorandum imzalanıb. Əgər Rusiya Azərbaycanı öz orbitinə çəkib bu əlaqələri zəiflədə bilsə, Avropanın enerji şaxələndirmə planlarına zərbə dəymiş olar. Habelə, Orta Asiya ABŞ/NATO qüvvələrinin Əfqanıstandan çıxmasından sonra terrorizm və narkotiklə mübarizə üçün vacib bölgədir; əgər Rusiya orada tam dominant olsa, Qərbin bu sahədəki əməkdaşlıq imkanları daralar.

Bütün bunlara görə, Vaşinqton və Brüssel Rusiya təsirinin artmasına qarşı strateji cavab addımları atır. Birincisi, onlar diplomatik fəallığı yüksəldiblər: mütəmadi yüksək səviyyəli səfərlər, C5+1 formatında zirvə görüşləri (2023-cü ildə ilk dəfə Mərkəzi Asiya liderləri birgə ABŞ prezidentilə görüşdü), Aİ-Cənubi Qafqaz dialoqu və s. İkincisi, maliyyə və texniki yardım paketləri genişləndirilib – məsələn, Avropa İttifaqı 2024-2027-ci illər üçün Orta Asiyaya 300 milyon avrodan çox yatırım planını açıqladı, ABŞ isə region ölkələrinə sanksiyalara riayət etmələri və iqtisadi dayanıqlıq üçün əlavə vəsait ayırır. Üçüncüsü, Qərb informasiya müharibəsində də cavab verməyə çalışır: Rusiyanın dezinformasiyasına qarşı həmin ölkələrdə media savadlılığının artırılması, rusdilli müstəqil media layihələrinin dəstəklənməsi və sosial şəbəkələrdə Kremlin yalan narrativlərinin ifşa olunması istiqamətində proqramlar həyata keçirilir.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya ilə Qərb arasındakı geosiyasi qarşıdurma təkcə Ukraynada deyil, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyada da öz əksini tapmaqdadır. Bir analitik bu durumu “ABŞ Rusiyanın cənub sərhədlərini qapatmaq istəyir – əvvəlcə Qafqazda, indi isə Orta Asiyada Kreml təsirinin əlindən alınmasına çalışır” sözləri ilə təsvir edib. Bu qarşıdurma hələ uzun müddət davam edəcək kimi görünür. Region ölkələri isə böyük güclər arasında manevr edərək maksimum fayda götürməyə və öz maraqlarını qorumağa çalışırlar. Azərbaycanın balans siyasəti, Qazaxıstanın “çoxvektorlu” yanaşması, Ermənistanın Qərbə istiqamətlənməsi cəhdləri – bunların hamısı əslində Kremlin artan təzyiqinə qarşı lokal cavab strategiyalarıdır. ABŞ hərbi kəşfiyyatının hesabatı göstərir ki, regionda güclər nisbəti dəyişkəndir: Gürcüstanda Rusiya təsiri artırsa da, Ermənistanda Kreml mövqeləri sarsılır, Mərkəzi Asiyada Moskva nüfuzunu qorumağa çalışsa da, alternativ aktorlar meydana çıxır.

Musavat.com