Ölkə var, zibildən “kanfet” düzəldir, ölkə də var... 2050-ci ilə qədər dünyanı 3,4 milyard ton həcmdə tullantı bürüyəcək - təhlükə 

Paytaxt Bakıda, eləcə də digər şəhər və rayonlarımızda daim müzakirə edilən məsələlərədən biri də insanların ətrafı zibilləməsi, çirkləndirməsi ilə bağlıdır. Hazırda bu problem işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə də müşahidə olunur. Xüsusilə Laçın və Şuşaya gedənlərin çoxluğu müşahidə olunur, bir çox insanların əraziləri zibillədiyi təəssüflə vurğulanır. Şuşa Şəhər Dövlət Qoruğu İdarəsi şəhəri ziyarət edən turistlərə müraciət ünvanlayıb. Bu barədə musavat.com-a idarədən məlumat verilib.

Vurğulanıb ki, 28 il sonra işğaldan azad edilən Şuşa şəhərinə turist axını şəhərin çirkləndirilməsinə səbəb olub. Dövlət Qoruğu bununla əlaqədar maarifləndirici video yayaraq “Şuşaya hər atılan zibil, onun qəlbini incitməyə bənzər! Mədəniyyət paytaxtımızın təmizliyinə riayət edin!” deyə qeyd edib.

Bəli, insanların çevrəni təmiz tutmaması bir bəlamızdır. Ancaq məsələnin digər tərəfləri də var. İstər Bakıda, istərsə də regionlarda zibilqabları, tulantı yerləri məhduddur.

Həmçinin, bir çox ekspertlər deyir ki, turistik bölgələrdə insanların ətrafı çirkləndirməsi qarşısıalınmaz prosesdir. Sadəcə, burada xidmətçilərin və zibil yeşiklərinin sayının artırılması çıxış yoludur. Yəni bir xidmətçinin gün ərzində böyük bir əraziyə nəzarət etməsi mümkün deyil. Əgər turizmdən danışılırsa, bu xidmət yüksək səviyyədə qurulmalıdır. Həmçinin, ətrafda zibil qabı olduğu halda əlindəki əşyaları təbiətə atanların yerindəcə cərimələnməsi təklifi də var. Bəs dünya təcrübəsi necədir? Sivil ölkələr zibillə necə mübarizə aparır?

Dünya Bankının məlumatına görə, hər il bəşəriyyət 2 milyard tondan bir qədər çox məişət tullantıları (MSW) istehsal edir. 2050-ci ilə qədər bu rəqəmin 3,4 milyard tona yüksəlməsi təhlükəsi var. Məsələn, Yaponiyada əhali zibilləri müstəqil şəkildə onlarla kateqoriyaya ayırırsa, Hindistan sakinləri zibili sadəcə olaraq küçəyə atmamağı öyrəniblər.

Beləliklə, Almaniya tullantıların idarə olunması üzrə Avropanın ən uğurlu nümunələrindən biri olaraq qalır. Onun sakinləri 1980-ci illərin sonlarında tullantıları ayrıca yığmağa başlayıb və indi Almaniyada dərin çeşidləmə sistemi var. Yəni evə təyin edilmiş saatda ən azı üç konteyner olmalıdır - qida tullantıları, plastik, çantalar və qablaşdırma üçün, kağız və karton üçün. Şüşə butulkalar və bankalar - şərab, yağ və ya mürəbbə küçədəki ictimai zibil qutularına ayrılır. İçki qablarını xüsusi toplama məntəqələrinə - bütün zəncir mağazalarında quraşdırılmış fandomatlara qaytarmaq olar. Eyni zamanda, plastik butulka və ya bankanın qiyməti demək olar ki, hər bir içkinin qiymətinə daxildir və qabı qaytarmaqla artıq ödənişi geri qaytarmaq olar. Butulkaları geri qaytarmaq istəmirsinizsə, içkiyə əlavə olaraq ödədiyiniz pulu geri ala bilməyəcəksiniz. Belə ki, dövlət əhaliyə ətraf mühiti zərərli plastik və ya bankalarla çirkləndirməməyi öyrədib. Mebel kimi böyük tullantılar poliqonda öz yerini tapır - onu ya özünüz, ya da yükləyicilərin köməyi ilə ora apara bilərsiniz. Geyimlər xeyriyyə təşkilatları tərəfindən, batareyalar isə mağazalar tərəfindən qəbul edilir, burada bu məqsədlə xüsusi qutular quraşdırılır.

Bir sözlə, sakinlərin mətbəxlərində zibilləri necə çeşidləmələri öz şəxsi işidir, əsas odur ki, onu ictimai qablarda düzgün qablaşdırsınlar. Bütün federal ştatlarda bu normaların pozulmasına görə cərimələr əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir - yanlış yerə atılan tullantılara görə 30 avrodan 75 avroya qədər cərimə ödəyə bilərsiniz. Lakin köhnə şkaf və ya soyuducunun qiyməti 50-2500 avroya başa gələcək.

Hər bir ev tullantıların çıxarılması üçün pul ödəyir. Xərc yaşayış yerindən, mənzillərin sayından, girişdə olan tankların həcmindən və sayından asılı olaraq çox dəyişə bilər. Bu amilləri nəzərə alaraq, idarəetmə şirkətləri tarifləri təyin edirlər. Orta hesabla, böyük şəhərlər üçün ildə 150-300 avro rüsumdan danışmaq olar.

Konteynerlər ayrı-ayrı otaqlarda - ya zirzəmi mərtəbələrində, ya da həyətlərdə, lakin açarla bağlana bilən xüsusi darvazanın arxasında yerləşir. Hər bir evin və ya girişin öz qabları var, yəni Almaniyada qonşunun zibil qutusundan istifadə edə bilməzsiniz.

Hər il ölkədə təxminən 41 milyon ton zibil istehsal olunur - adambaşına təxminən 500 kiloqram. Müxtəlif mənbələrə görə, bu həcmin 60-80%-i elektrik enerjisi istehsal etmək üçün təkrar emal və ya tullantıların yandırılması zavodlarına, qalan hissəsi isə zibilxanalara göndərilir. Alman sənayesinin istifadə etdiyi bütün xammalın demək olar ki, 15%-i emal yolu ilə əldə edilir. Bundan əlavə, bu, həm də gəlirli bir işdir - 2017-ci ildə tullantıların emalı sənayesinin dövriyyəsi təxminən 70 milyard avro təşkil edib və bu sahədə 250 mindən çox insan çalışıb. Amma yaxşı işləyən təkrar emal mexanizminə baxmayaraq, Almaniyanın tullantı sənayesində hələ də həll olunmamış problemləri var. Onlar əsasən müasir irrasional istehlak mədəniyyəti ilə bağlıdır. Ekoloqlar bildirirlər ki, son rüb ərzində lazımsız tullantıların həcmi - birdəfəlik bıçaq, qab-qacaq, salfetlər, qablaşdırma və s. - o qədər sürətlə artıb ki, cəmiyyət problemi vaxtında görməyib. Almaniya Təbiəti Mühafizə İttifaqının (NABU) məlumatına görə, istehlakçılar iki dəfə çox plastik çəngəl, qaşıq və bıçaq, altı dəfə çox birdəfəlik stəkan atmağa başlayıblar. Bu “israfçılıq” qidaya da aiddir - Ştutqart Universitetinin hesablamalarına görə, almanlar hər il orta hesabla 7 milyon ton yeməli qidanı zibil qutusuna atırlar. Mütəxəssislər vətəndaşlara ehtiyacı olmayanı ala bilməyəcəklərini, əvəzində xeyriyyəçilik üçün pul bağışlayacaqlarını bildirən sosial reklamda həll axtarmağı təklif edirlər.

Fransada uzun müddətdir ki, ayrıca tullantıların yığılması mövcuddur. Zibil qutuları müxtəlif rəngli qapaqlarla işarələnib. Ağ qapaq şüşəni göstərir. Sarı - təkrar emala gedən tullantılar. İşçilərin qabın içindəkiləri görə bilməsi üçün zibil torbadan boşaldılaraq bu konteynerə atılmalıdır. Əks halda bələdiyyə xidmətləri onu aradan qaldırmayacaq. Məsuliyyətsiz vətəndaş isə zibilləri də yeşiklərdə qalacaq qonşuları ilə ciddi söhbət edəcək. Yanan və ya poliqonlarda basdırılan bütün digər tullantılar qəhvəyi qapaqlı konteynerə atılır. Əczaçılıq məhsulları - köhnə tabletlər, onların qablaşdırılması, termometrlər və s. - istənilən aptekə aparıla bilər ki, zəhərli maddələr nə təkrar emala, nə də ümumi zibilxanaya getməsin. Bəzi yerlərdə daha çox konteyner ola bilər. Plastik məmulatlar, karton və taxta üçün ayrıca qutular ola bilər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bütün plastikləri təkrar emal etmək mümkün deyil.

İtaliyada ayrı-ayrı tullantıların yığılması demək olar ki, bütün ölkə ərazisində fəaliyyət göstərir - yenə də bəzi yerlərdə daha çox, digərlərində daha az dərəcədə. Beləliklə, Romada təmiz kağız və karton, plastik və metal, üzvi tullantılar və təkrar emal olunmayan zibilləri, həmçinin şüşələri ayrıca toplamaq lazımdır. Hər bir tullantı növünün özünəməxsus qabı var və onlar müəyyən günlərdə yığılır. Zibilin yığılma haqqına gəlincə, hər bir şəhər rəhbərliyi öz tariflərini müəyyən edir. Bir qayda olaraq, onlar bir yaşayış sahəsində qeydiyyatdan keçmiş insanların sayı nəzərə alınmaqla hesablanır və 150 avrodan demək olar ki, 600 avroya qədərdir, lakin orta hesabla - ildə 300 avro. Böyük bir ailə tək adamdan daha çox pul ödəyir. Eyni zamanda, cənubda tariflər daha yüksəkdir, baxmayaraq ki, burada əhalinin orta gəliri şimaldan aşağıdır - ölkədəki 1000 avroya qarşı 600-700 avro.

Ümumi güzəştlər və ya təşviqlər yoxdur. Əksinə, iri həcmli tullantıların çıxarılmasını əlavə ödənişlə özəl şirkətlər həyata keçirir. Müəyyən əşyalar - paltaryuyan maşın, qarderob, döşək - kommunal xidmətlər tərəfindən pulsuz götürülə bilər. Çoxmənzilli binalarda sakinlərin iclası kimi idarəetmə vasitəsi var. Onların üzərində, hamı dəhşətli dərəcədə mübahisə edir, lakin onlar da diqqətsiz sakinləri qaydalara tabe olmağa məcbur edə bilərlər.

Yanlış yerə atılan zibil üçün isə ağır cərimələr nəzərdə tutulur - bir neçə yüz avroya qədər. Bununla belə, İtaliyada ikinci dərəcəli yollar boyunca zibilxanalar var. Çimərliklər və dəniz sahilləri də daxil olmaqla hər şeyi zibilləyən plastiklə bağlı xüsusi bir problem var. İtaliyada çirklənmə problemləri və tullantıların toplanmasına daha məsuliyyətli yanaşmanın zəruriliyi haqqında çox danışılır. Ölkənin müxtəlif bölgələrində vətəndaş şüurunun səviyyəsi fərqlidir - bir qayda olaraq, şimal sakinləri daha çox məsuliyyət daşıyırlar. Hakimiyyət zibilxanaları bağlamağa çalışır, lakin hələ ki, milli səviyyədə real alternativ yoxdur. İtaliyada ümumilikdə 127 poliqon var.

ABŞ-da hər il 250 milyon tondan çox məişət tullantıları istehsal olunur. Məsələn, hər bir Nyu-York sakini üçün şəhərin kanalizasiya departamentinin statistikasına görə, həftədə 11,33 kiloqram tullantı düşür - evdə 7,25 kiloqram, işdə isə 4,08 kiloqram. Təkrar emal tələbləri yerli şəhər və əyalət hökumətləri tərəfindən müəyyən edilir. İncə sistemlər isə əhalini zibilləri kağız, şüşə, plastik və digər tullantılar üçün ciddi şəkildə ayrılmış qablarda müəyyən yerə aparmağa sövq edir. Məsələn, Nyu-Yorkun cənubundakı 100 mənzilli böyük yaşayış kompleksində hər mərtəbədə ətraflı təlimatları olan tullantı qabları quraşdırılıb - hətta metal asılqanların və işlənmiş batareyaların da öz qabları var. Bəzi ştatlarda təkrar emal oluna bilən qablarda mal alınarkən müəyyən məbləğ (təxminən 10 sent) depozit kimi qiymətə daxil edilir.

Binadan zibillərin daşınmasına gəlincə, yuxarıda qeyd etdiyimiz yaşayış kompleksində bu, həftədə bir dəfə Nyu York Şəhər Təmizlik Departamentinin altı nəfərdən ibarət işçi qrupu tərəfindən həyata keçirilir və bütün xərclər bələdiyyə tərəfindən öz üzərinə götürüldüyü üçün vətəndaşların vergiləri burada işləyir.  Özəl şirkətlər də müəyyən ərazilərdə zibillərin yığılması üçün müqavilələr ala bilərlər. HomeAdvisor hesab edir ki, aylıq silinmə dərəcələri 60 dollardan 620 dollara qədər ola bilər, ölkə üzrə orta qiymət isə 234 dollardır. Eyni zamanda, daşınma xərcləri zibilin hansı kateqoriyaya aid olmasından asılıdır.

Kanada tullantıların ayrıca toplanması və onun sonrakı emalı ilə bağlı 1980-ci illərin əvvəllərindən araşdırmalara başlayıb. İndi Kanada sakinləri tullantıları xüsusi qablarda çeşidləyirlər, meriya onları bütün ev təsərrüfatlarının sahiblərinə verir. Mavi - şüşə, metal qutular, folqa, plastik, süd qutuları və plastik torbalar üçün. Qara - kağız, qəzet, jurnal, karton üçün. Yaşıl - yemək və digər kiçik tullantılar üçün. Çoxmənzilli binalarda belə qablar  adətən yeraltı qarajlarda yerləşir, lakin onlar rəngdə fərqlənə bilər. Bundan əlavə, 2018-ci ilin sonunda onlara batareyalar, şprislər və iynələr üçün ayrıca qablar əlavə edildi.

Ottava sakinləri ya böyük həcmdə tullantıları, məsələn, mebel, televizor və ya məişət texnikasını özləri xüsusi toplama məntəqələrinə aparırlar, ya da ödəniş müqabilində təkrar emalı üzrə mütəxəssislərə müraciət edirlər. Kanadada geyim də daxil olmaqla, ilk növbədə ehtiyacı olanlara paylayan xeyriyyə təşkilatlarına arzuolunmaz əşyalar təklif etmək adi bir təcrübədir. Xüsusi müfəttişlər vətəndaşların zibilləri düzgün çeşidləyib- çeşidləməməsinə nəzarət edir. Bundan əlavə, Kanadada müxtəlif növ tullantıların cədvəl üzrə çıxarılması adətdir. Yanlış gündə zibil atdığına görə ev sahibi əvvəlcə töhmət alacaq, sonrakı pozuntulara görə isə 305 Kanada dollarına qədər (təxminən 232 dollar) cərimə olunacaq. Yaşayış binasında (və onların əksəriyyəti Ottavadadır), qaydanı pozan adam çıxarılma da daxil olmaqla cəza ilə üzləşə bilər. 

Afaq MİRAYİQ,
“Yeni Müsavat”