Aprelin 4-də Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində 2024-cü ildə təxirə salınan Avropa İttifaqı-Mərkəzi Asiya sammiti keçiriləcək. Bu, sayca üçüncü sammitdir: birinci 2022-ci ildə Qazaxıstanda, ikinci isə 2023-cü ildə Qırğızıstanda baş tutub.

Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin sədrliyi ilə keçiriləcək tədbirdə Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Türkmənistan liderləri iştirak edəcək. Sammit zamanı Aİ-nin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə nəqliyyat və rəqəmsal əlaqə, mühüm xammal, iqtisadi və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq və enerji keçidi daxil olmaqla, qarşılıqlı maraq doğuran sahələrdə əməkdaşlığın genişləndirilməsinə sadiqliyini bir daha təsdiqləməsi gözlənilir. Apreldə keçiriləcək sammitlə paralel olaraq, martın 4-də Aşqabadda nazirlərin görüşü keçiriləcək və burada gündəliyin təfərrüatları müzakirə olunacaq.

Avropa Komissiyasının (AK) rəhbəri Ursula fon der Lyayen bildirib ki,  Özbəkistanda keçiriləcək sammiti Aİ-nin xarici tərəfdaşlarla ticarət əlaqələrinin şaxələndirilməsi strategiyasının bir hissəsi və ABŞ-ın tariflərinə Avropanın reaksiyasının elementlərindən biri kimi qiymətləndirir: “Bizim ABŞ tariflərinə cavab vermək üçün strategiyamızın bir hissəsi ticarətin diversifikasiyası olacaq. Ticarət biznesin olduğu yerdə gedir. Avropanın artıq 76 ölkə ilə ticarət müqavilələri var və Aİ bu şəbəkəni genişləndirir”.

Fon der Lyayen qeyd edib ki, sammitdə iştirak etmək üçün o və Avropa Şurasının sədri Antonio Kosta Səmərqəndə gedəcəklər.

Sammitdə Brüsselin Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünə iqtisadi alternativ və davamlı inkişaf üçün alət kimi "Global Gateway" təşəbbüsünü təklif edəcəyi gözlənilir. "Qlobal Gateway" Avropa İttifaqının vəsaiti hesabına Asiya və Afrikada infrastruktur və rəqəmsal layihələrin həyata keçirilməsi üçün uzunmüddətli müqavilələrin bağlanmasına yönəlmiş Aİ proqramıdır.

Gündəlikdə Transxəzər nəqliyyat dəhlizinin inkişafı, rəqəmsallaşma, enerji, yaşıl texnologiyalar və transsərhəd su təhlükəsizliyi məsələləri diqqət mərkəzində olacaq.

Aİ-nin baş diplomatı Kaya Kallas sammitə hazırlıq məqsədilə 27-28 mart tarixlərində Aşqabada səfər edib. Onun Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistanın xarici işlər nazirləri ilə görüşündən sonra qəbul edilmiş kommünike ərazi bütövlüyü, “Ukraynada hərtərəfli, ədalətli və davamlı sülhün əldə edilməsi” ilə bağlı bəyanatla başlayır, Mərkəzi Asiyada “qanunun aliliyi, yaxşı insan hüquqlarının, universal insan hüquqlarının və demokratiyanın” təşviq edilməsinin vacibliyinin vurğulanması ilə bitir.

Kaya Kallas səfəri zamanı açıq şəkildə bildirib ki, Aİ Mərkəzi Asiya ölkələrinin suverenliyinə hörmət edərək, texnoloji, təhsil və infrastruktur dəstəyi ilə “şərtsiz tərəfdaşlıq” təklif edir.

Aİ-nin Mərkəzi Asiya ilə əlaqələri dərinləşdirmək istiqamətində fəaliyyətləri iki paytaxtda - Moskva və Pekində çox həssaslıqla izlənilir. Regionu “özününkü” hesab edən Rusiya Çinin bölgədə nüfuzunu artırmasına müəyyən qədər dözümlü yanaşmağa məhkumdur - Qərblə ticarəti sıfırlanmış vəziyyətdədir, əsas gəlir mənbəyi olan neftinin iki böyük alıcısından biri Pekindir. Lakin bu dözümlülük Çinin bölgəyə getdikcə daha dərin nüfuz edən iqtisadi  maraqlarının qarşısından tamamilə çəkilmək anlamına gəlmir. Moskva xüsusilə Qərb sanksiyalarından sonra Mərkəzi Asiyaya diqqətini dəfələrlə artırıb. Bölgə Rusiyanın əsas ticarət tərəfdaşlarına çevrilmiş olan Asiya regionu ilə əsas kommunikasiya marşrutudur. Üstəlik, Rusiyanın Qərbdən çəkilən investisiyalarının yönəltmək istədiyi başlıca istiqamətlərdən biridir - dəmiryol, nüvə enerjisindən tutmuş, enerji məhsullarının satışına qədər.

Çin isə Mərkəzi Asiyaya həm öz məhsullarının ixrac bazarı, həm də Avropaya açılan qapı kimi baxır. Son onillikdə Pekinin bölgəyə yatırımları yüz milyard dolları ötüb. Çin bölgə dövlətlərini “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünə daxil edib, bu çərçivədə infrastruktur layihələrinə irihəcmli vəsaitlər yatırır.

Kallasın Qazaxıstana səfəri zamanı məlum olub ki, Qazaxıstan hakimiyyəti Çin və Rusiya ilə birlikdə Qazaxıstanın Zaysan şəhərində yeni hava limanının, Tuqıl kəndində çay limanının və Çin, Qazaxıstan və Rusiyanı birləşdirən dəmir yolu keçid məntəqəsinin tikintisi daxil olmaqla, Şərqi Qazaxıstan vilayətində logistika qovşağının yaradılması layihəsini hazırlayır.

Martın 26-da Kallas Aşqabada gəlməmişdən bir gün əvvəl Astanada prezident Tokayevlə Çin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin nümayəndəsi Liu Jiançao arasında görüş keçirilib və bu görüşdə Çin sədri Si Cinpinin 2025-ci ilin iyununda keçiriləcək ikinci Çin-Mərkəzi Asiya sammitinə gözlənilən səfəri müzakirə olunub. Bununla da Pekin Avrasiya maraqlarının həyata keçirilməsində Qazaxıstana əsas ölkə kimi baxdığını gizlətmədən, uzunmüddətli strateji tərəfdaşlığa üstünlük verdiyini açıq şəkildə göstərməyə çalışıb.

Ukraynadakı işğalçı müharibəyə qədər Rusiya Çinin bu siyasətinə müəyyən qədər qarşı çıxmaqla bəzi layihələrin sənəd üzərində qalmasına nail olsa da, Qərb sanksiyalarına görə Pekindən çox ciddi asılılığa düşdükdən sonra müqaviməti bir qədər zəiflətməyə məcbur olub. Lakin Moskvanın Avropa İttifaqının Mərkəzi Asiyaya artan marağına qarşı eyni dözüm nümayiş etdirməyəcəyi aydın məsələdir. Lakin hələlik beynəlxalq izolyasiyaya görə zəif durumda olan Rusiya Mərkəzi Asiya ölkələrinin Avropa ilə əlaqələrindəki dərinləşməyə açıq narahatlıq bildirməyə tələsmir. Halbuki belə narahatlıq üçün kifayət qədər əsaslar var: əvvəla, bölgə dövlətləri arasında SSRİ dövründən əsası qoyulan mübahisə ocaqları bir-birinin ardınca ləğv edilir. Martın 31-də Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızıstan müstəqillik dövründə aralarında dəfələrlə qanlı toqquşmalara səbəb olan sərhəd münaqişəsini tamamilə aradan qaldıran üçtərəfli müqavilə imzalayıblar. Bundan əvvəl hər üç ölkə ikitərəfli qaydada sərhədlərin delimitasiyasını başa çatdırıb. Bu, Rusiyada böyük narahatlıqla qarşılanıb, çünki uzun illər boyu məhz sərhəd məsələləri bu dövlətlərin əməkdaşlığının, birgə fəaliyyətinin qarşısını alıb, onları Rusiyadan asılılıqda saxlayıb. Artıq bu amil tarixə qovuşur və Rusiya mətbuatında gedən müzakirələrdən aydın olur ki, proseslərin belə axarı Moskvanı qətiyyən qane etmir.

Rusiyanın narahatlığına səbəb olan digər mühüm amil Avropa İttifaqının həm rəsmi Brüssel xətti ilə, həm də Fransa və Almaniyanın timsalında ayrı-ayrı ölkələrin xətti ilə bölgəyə nüfuzunun artmasıdır. Özbəkistanda keçirilən sammit ərəfəsində - Kallas martın 28-də Astanada Qazaxıstan Prezidenti Qasım-Jomart Tokayevlə danışıqlar apararkən Rusiya mediası Rusiyanın enerji nəhəngi “Tatneft”in Qazaxıstanın Pavlodar və Atırau neft emalı zavodlarında payların özəlləşdirilməsində iştirak edəcəyinə dair məlumatı geniş işıqlandırıb. Moskva bununla göstərmək istəyir ki, Qazaxıstanda təkcə iqtisadi təsirini saxlamaq deyil, həm də onu strateji sektorlar - neft emalı və neft-kimya vasitəsilə genişləndirmək niyyətindədir.

Bundan əlavə, Rusiya KİV-i martın 28-də yazıb ki, düz bir ay sonra, aprelin 28-də Daşkənddə “İnnoprom. Mərkəzi Asiya” beşinci Beynəlxalq Sənaye Sərgisi açılacaq və burada əsas diqqət Rusiya ilə region ölkələri, ilk növbədə Özbəkistan arasında sənaye əməkdaşlığının dərinləşdirilməsinə yönəldiləcək.

Rusiya şirkətlərinin Mərkəzi Asiya iqtisadiyyatının əsas sektorlarında olması Kremlin təkcə resursların ixracını deyil, həm də istehsal zəncirlərinin tətbiqini nəzərdə tutan uzunmüddətli strategiyasının bir hissəsidir.

Bu şəraitdə balanslaşdırılmış xarici siyasət qura və tərəfdaşlar arasında rəqabəti sinerjiyə çevirə bilən Mərkəzi Asiya liderləri strateji baxımdan qalib gələcəklər. Bölgənin əsas dövlətləri olan Qazaxıstan və Özbəkistan böyük güclərin artan rəqabətindən özləri üçün maksimum fayda götürməyə üstünlük verirlər. Təqdirəlayiq haldır ki, hər iki ölkə tərəflərdən heç birinə ağırlıq salmadan, hamı ilə balanslı siyasət yürüdürlər.

Ekspertlərə görə, Səmərqənddə keçiriləcək sammit Avropa İttifaqının Mərkəzi Asiya ilə sistemli və uzunmüddətli qarşılıqlı fəaliyyətə nə dərəcədə hazır olduğunu göstərə bilər. Brüssel sübut etməlidir ki, onun təklifləri Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünə qarşı tədbirlərlə bağlı diplomatik fəaliyyətdə müvəqqəti canlanma deyil, tamhüquqlu strateji mövcudluğun başlanğıcıdır.

Brüssel üçün əsas problem Çin və Rusiyanın Mərkəzi Asiyada onsuz da möhkəmlənmiş maraqları ilə rəqabətdir. Səmərqənd sammiti böyük oyunda yalnız ilk addımdır, burada sonrakı fəaliyyətlər heç də az əhəmiyyət kəsb etmir: Avropa İttifaqı bölgədə Çin və Rusiya ilə təkcə normalar və sözlər sahəsində deyil, həm də iqtisadi alətlər, logistik həllər və investisiya siyasətində rəqabətə nə dərəcədə hazırdır.

Görünən odur ki, Avropa İttifaqı regionun beş ölkəsini (Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan) Avropa sisteminə birləşdirə biləcək nəqliyyat, logistika və enerji proqramlarına əsas diqqət yetirir. Belə ki, 2023-cü ilin payızında Fransa Prezidenti Emmanuel Makron Qazaxıstan və Özbəkistana rəsmi səfərə gəlib. Gündəmin əsas mövzularından biri enerji, xüsusilə Qazaxıstan uranının Fransaya tədarükü olub. Makrondan bir il sonra Almaniya kansleri Olaf Şols da ilk dəfə Orta Asiyaya səfər etdi.

Brüssel sanksiyaların təsirini gücləndirmək üçün Mərkəzi Asiya ölkələri ilə Rusiya arasında ticarət-iqtisadi əlaqələri zəiflətməyə çalışır. 2024-cü ildə Brüsselin Rusiyadan yan keçməklə Qafqaz və Türkiyə vasitəsilə Mərkəzi Asiyadan Avropaya nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasına 10 milyard avroya qədər investisiya cəlb etmək niyyətində olduğu açıqlanıb. İlkin olaraq iki kredit şəklində 2,97 milyard avronun ayrılmasına dair sazişlər imzalanıb.  Avropa Birliyinin digər marağı Mərkəzi Asiya bazarlarına çıxışdır.

Xəzərin o tayında gedən bu regional və beynəlxalq əhəmiyyətli iqtisadi-siyasi proseslərin Azərbaycana təsirləri kifayət qədər böyük ola bilər. Belə ki, Azərbaycan Asiyadan Avropaya məhz Mərkəzi Asiya ölkələri üzərindən yönələn bir neçə ticarət-iqtisadi marşrutun əsas keçid nöqtəsidir. Xüsusilə Transxəzər nəqliyyat dəhlizi layihəsinin aktiv iştirakçısı olan Bakı Avropa İttifaqının bu layihəyə yatırımlarından böyük fayda əldə edə bilər. Çünki layihənin zəif həlqələrinin çoxu məhz Xəzərin o tayındadır, Aİ investisiyaları onların aradan qaldırılmasını təmin edəcək. Bu isə dəhlizin aktivləşməsi və Azərbaycanın iqtisadi faydalarının, eyni zamanda siyasi çəkisinin artmasına gətirib çıxaracaq...

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”