Onlayn ictimai-siyasi qəzet
Dördüncü Mirzənin xidməti – 70 il öncə ana dili təəssübü çəkən yazıçının savaşı yenə aktualdır
Tarixçi Cəmil Həsənlinin ötən əsrin 60-cı illərində sovet dövrü ədəbiyyatımıza aid sosial şəbəkədə dərc olunan silsilə məqalələrində olduqca maraqlı detallar var.
Aydın olur ki, o illərdə əsas ictimai-siyasi mübarizə məhz ədəbiyyat müstəvisində gedib. Yazıçı-şairlərin arasında yaranmış qruplaşma o dövrün partiyalarını, siyasi cərəyanlarını əvəz edib.
Hakim kompartiya ədəbiyyat sahəsində gedən bu ictimai-siyasi mübarizəni nəzarətdə saxlamağa, ona yön verməyə, anti-sovet səciyyəsi almasını önləməyə çalışıb və buna nail olub.
O dövrün siyasi simaları arasında ədiblər xüsusilə seçilib. Mərkəzi komitə şair-yazıçıları birbəbir tanıyıb.
Onların arasından siyasi vəzifələrə çəkilənlər, deputat seçdirilənlər də çox olub: yazıçı Mirzə İbrahimov Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri (de-yure respublikanın rəhbəri) olub; şair Süleyman Rüstəm Ali Sovet sədri vəzifəsini tutub; dramaturq Şıxəli Qurbanov Azərbaycan KP MK-nın katibi vəzifəsində işləyib; teatr tənqidçisi Cəfər Cəfərov 1967 – 1971-ci illərdə Mərkəzi Komitənin ideologiya, mədəniyyət və elm üzrə katibi olub və s.
Sözügedən yazılarda yazıçı Mirzə İbrahimovdan daha geniş bəhs olunur.
Öncə onu deyək ki, 27 aprel işğalından əvvəl atası anası və qardaşı ilə birlikdə İrandan Bakıya gələn, bir müddət sonra atası və anası ölən, qərib ölkədə azyaşlı qardaşıyla kimsəsiz qalan Mirzə varlı ailələrin qapısında muzdurluq edə-edə təhsil alıb, özünü inkişaf etdirib, yazıçı olub, 30-cu illərdə maarif naziri, 50-ci illərdə isə artıq Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri seçilib.
Onun vəzifədən nəyə görə götürülməsi barədə bundan əvvəl də yazılıb və bu bəlli faktdır, ancaq C.Həsənlinin təqdim etdiyi arxiv materiallarında belə abzaslara rast gəlmək olar:
“Mirzə İbrahimov 1958-ci ildə Ali Sovet Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsindən çıxarılandan sonra Moskvadan təlimat gəlmişdi ki, ona heç bir rəhbər vəzifə verilməsin. 1959-cu ilin yayında Azərbaycanda millətçiliyi yoxlamağa gələn 26 nəfərdən ibarət İvan Şikin komissiyası öz arayışında Mirzə İbrahimov haqqında çox ağır ittihamlar irəli sürmüşdü. Komissiyanın arayışı Moskvada Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Rəyasət Heyətində müzakirə ediləndə Nikita Xruşov Mirzə İbrahimov haqqında demişdi: “İbrahimov haqqında məsələ müzakirə olunduqda o, ümumən baxılaraq işdən çıxarılmışdır və onu saxlamaq olmazdı. Biz belə kommunistləri nəinki vəzifədən çıxaracaq, həm də partiya təşkilatı qarşısında məsələ qoyacağıq ki, belə adamları nəinki rəhbərlikdən, eyni zamanda partiyadan da qovsunlar. Bu, leninçi deyildir, bu, rəhbərliyə soxulmuş millətçi düşməndir… Bunları (Mirzə İbrahimov və İmam Mustafayev kimiləri) borş bişirən evdar qadın xörəyin üzündən kəfi qaşıqla yığıb atdığı kimi atmalıyıq. Biz də beləcə götürüb təmizləyərik və xalq bizi bu işdə həmişə dəstəkləyər”. Artıq 1964-cü ilin oktyabrında Nikita Xruşov vəzifədən çıxarıldığı üçün 1965-ci ilin iyununda Yazıçılar İttifaqına birinci katib məsələsində Vəli Axundov Mirzə İbrahimovun üzərində dayandı”.
Ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət adamları ilə həmişə qaba rəftar edən, onların əsərlərində qüsur axtaran və “tapan”, öz təhsilsizliyini və mədəniyyətsizliyini qabarıq şəkildə büruzə verən Xruşovun görkəmli yazıçımız haqqında bu fikirdə olmasının səbəbi isə M.İbrahimovun ana dilimizin orta və ali məktəblərdə tədrsinin yaxşılaşdırılması, dövlət qurumlarında işləkliyinin artırılması barədə təşəbbüs qaldırmasıdır.
Bu, o zamanlar sovet dövlətinin rəhbərliyində millətçiliyin təzahürü kimi qəbul edilib.
Əslində ötən əsrin 55-65-cı illəri arasında ölkəmizdə milli özünüdərk prosesi start götürüb və dövrün şair-yazıçıları bu prosesdə fəal iştirak ediblər, azərbaycanlı kimliyini qabardıblar, ermənilərdən və gürcülərdən əskik olmadıqlarını göstərmək istəyiblər. Bunun nəticəsi o olub ki, Kreml Azərbaycana xüsusi komissiya göndərərək, millətçiik təzahürünü təftiş edib. Millətçi kimi qeydə alınanlar arasında Bəxtiyar Vahabzadə, Gülhüseyn Hüseynoğlu kimi ədiblərimiz də olub.
Xruşovdan sonra hakimiyyətə gələn Leonid Brejnev və onun komandası isə milli vətənpərvərlik sahəsində boşalmış vintləri tezliklə sıxmağa başlayıb və ölkədə dissidentlik hərəkatı yaranıb. Bizdə də ölkəmizin Azərbaycan, xalqımızın azərbaycanlı olması barədə diskussiyalar yenə ədəbi camiədə, amma bir az pərdəli şəkildə davam edib. İmam Mustayevdən sonra respublikanın birinci şəxsi olan Vəli Axundovun “vurulmuş” Mirzə İbrahimovu yenidən vəzifəyə gətirməsi, Yazıçılar İttifaqının 1-ci katibi seçdirməsi isə onun göstəricisidir ki, o, kommunist olsa da, vətənpərvər adam olub və adının “millətçi” kimi damğalanmış şəxslı hallanmasından qorxmayıb.
Son dövrlərdə gənc nəslin nümayəndələri sovet dövrü ədiblərini kommunist olmaqda, sovet-partiya rejiminin ideoloji xəttinə uyğun olaraq yazıb-yaratmaqda ittiham edir, onların yazdıqlarını heçə-puça çıxarır, özlərini isə az qala “xalq düşməni” elan edirlər. Ancaq bu cür arxiv materialları göstərir ki, o dövrün ədibləri gücləri çatdığı qədər milli kimliyimizi, xalqın ümdə hüquqlarını qorumağa çalışıblar. Üç böyük Mirzədən (Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Əlkbər Sabir və Mirzə Cəlil) sonra daha bir Mirzənin ana dili və milli kimlik təəssübü çəkməsi kiçik məsələ deyil. Stalin ölmüşdüsə də, onun cəza maşını dipdiri qalırdı.
İndi dönək Mirzə İbrahimovun ata yurdu İranda yaşayan Azərbaycan türklərinin öz ana dillərində təhsil alıb-almamaları məsələsinə baxaq. 70 il öncə Kremllə ana dili davasına çıxan Mirzə İbrahovun doğulduğu torpaqlarda, Sərab ostanınında hələ də ana dilində məktəb yoxdur. Bu, bir baxımdan Tehranla Moskvanın Azərbaycan xalqına münasibətinin göstəricisidirsə, ən azı onun qədər də sovet dövründəki milli ziyalılarımızın qeyrətli hərəkətlərinin, israrlı tələblərinin nəticəsidir.
Ən qəribəsi odur ki, 34 ildir dövlət müstəqillik əldə etməyimizə baxmayaraq Kreml hələ də keçmiş sovet respublikalarında milli dilin inkişafı məsələsinə xor baxır, rus dilinin aparıcı ünsiyyət vasitəsi olaraq qalmasına çalışır, hətta buna görə ölkələrə təzyiq edir.
Xalid KAZIMLI 
XƏBƏR LENTİ
29 Avqust 2025
28 Avqust 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ