Türkiyədə, rəhmətlik Mustafa Çalıkın rəhbərlik etdiyi “Cədid” nəşriyyatında çapdan çıxmış Erciyes Universitetinin professoru, ermənişünas alim Qafar Çaxmaqlının “Anastas Mikoyan: Bolşevik bir erməninin etirafları” adlı kitabı qardaş ölkədə maraqla qarşılanıb.

Musavat.com xəbər verir ki, yaxın zamanlarda kitabın ikinci nəşri olacaq.

Türkiyənin “erməni məsələsi “ ilə məşğul olan, bu sahədə araşdırmalar və kitablar yazan alimləri, araşdırmaçı jurnalistləri bu kitabın dəyərini yüksək qiymətləndiriblər.

Dünya səviyyəli ermənişünas alim, professor Kamal Çiçəyin həmin kitab haqqında qeydlərini təqdim edirik:

Əziz dostum prof. Qafar Çaxmaqlı ötən illərin birində Avrasiya Araşdırmalar Mərkəzində (AVİM) konfrans vermişdi. Həmin konfrans zamanı o, Anastas Mikoyanla bağlı bir neçə mühüm qeyd etdi. Konfransın sonunda ona dedim ki, Mikoyan erməni əsilli çox mühüm sovet dövlət xadimi idi, amma Türkiyədə onu heç tanımırlar. Bildirdim ki, görkəmli alim dr. Mehmet Perinçekin kiçik bir məqaləsi istisna olmaqla, Türkiyədə onun haqqında çox az məlumat var. Mikoyanın erməni məsələsində türk tezislərini dəstəkləyən çoxlu açıqlamalarının olduğunu və ermənilərin onu vətənə xəyanətdə ittiham etdiyini vurğuladım. Digər tərəfdən əlavə etdim ki, Mikoyanla müqayisədə Ohannes Kaçaznuninin ölkəmizdə haqsız reputasiyası var. AVİM-in hörmətli rəhbəri, səfir Alev Kılıç, bu qərardan sonra Mikoyanla bağlı dərin araşdırmanın məcburi olduğunu və bunu dostum Qafar Çaxmaqlı ilə birlikdə etməli olduğumuzu söylədi. Əlinizdə olan bu mühüm əsər- “Anastas Mikoyan: Bolşevik bir erməninin etirafları” bu tövsiyə əsasında yazılıb.

Həqiqətən də Ohannes Kaçaznuni türklərin “erməni məsələsi” ilə bağlı tezisinə uyğun söylədiyi bir neçə cümlə sayəsində Türkiyədə çox yaxşı tanınsa da, erməni milliyyətçiliyi və daşnak əleyhdarı olan Mikoyan Türkiyədə az qala tanınmır. Bununla belə, Mikoyanın ermənilərin qondarma müstəqillik mübarizəsi ilə bağlı tənqidləri çox önəmlidir. Mikoyan həm erməni inqilabı zamanı, həm də Sovet Rusiyasında çox mühüm vəzifələrdə çalışmış çox mühüm şəxsiyyətdir. Ermənilərin müstəqillik uğrunda mübarizəsi, Türkiyə-Rusiya-Daşnak/erməni münasibətləri, Sovet İttifaqı dövründə erməni siyasəti haqqında çox ziddiyyətli fikirlərə malikdir. Buna baxmayaraq, bəzi istisnalar olmaqla, bütün bunların Türkiyədə tarixşünaslıqdan kənarda qalması təəccüblüdür. Erməni davası ilə bağlı əks fikirləri bir yana qalsın, hətta Türkiyənin Qurtuluş Savaşı ilə bağlı tesbitləri da çox önəmlidir. Bu səbəbdən əsərin əhəmiyyətini göstərmək üçün Mikoyan haqqında əldə etdiyim bəzi məlumatları oxucu ilə bölüşmək istəyirəm.

Əvvəla, 40 ildən artıq Sovet Rusiyası hökumətlərində mühüm vəzifələrdə işləmiş və xidmətlər göstərmiş dövlət xadimi Mikoyan orta təbəqəli və mühafizəkar bir ailənin övladı idi. Elə buna görə də atası onu dini təhsil almaq üçün Tiflisə göndərir. Lakin sonradan Eçmiədzinə gedib və təhsilini orada davam etdirir. Lakin gözlənilənlərin əksinə olaraq, Mikoyan Müqəddəs Eçmiədzin kilsəsindəki təhsilinin sonunda ateist oldu. Onun xarakterinin formalaşmasında aldığı liberalizm və sosializm dərsləri daha böyük rol oynayıb. Rus inqilabi hərəkatına qoşulub. O, 1915-ci ildə, cəmi 20 yaşı olanda Eçmiədzin Fəhlə Sovetini yaradıb. 1917-ci ilin oktyabrında bolşevik inqilabı baş verəndə o, Qafqazın ən mühüm siyasi xadimlərindən biri kimi meydana çıxıb. O, Bakıya mühacirət edib, burada əvvəlcə ermənicə “Sosial-Demokrat” jurnalını, sonra isə rusça “İzvestiya Bakinskoqo Soveta” qəzetini nəşr etməyə başlayıb.

Bu karyerası ərzində Mikoyan gəncliyində erməni millətçiliyinə verdiyi dəstəkdən əl çəkərək erməni deyil, idealist bolşevik kimi davranmağa başlayıb. Bu xəttinə görə o illərdə həm azərbaycanlıların, həm də ermənilərin nifrətini qazanıb. Çünki onun müsavatçı kimi tanınan Azərbaycan türk millətçilərinin üsyanının yatırılmasında rolu olub. 1918-ci ildə Bakıda başlayan vətəndaş müharibəsi zamanı o, Qırmızı Ordunun 26 Bakı komissarlarından biri idi. Onun bu vəzifəsini icrası dövründəki fəaliyyəti bu əsərdə çox təfərrüatlı şəkildə əks olunduğu üçün burada təfərrüata varmayacağam. Bununla belə, qeyd etmək istərdim ki, Mikoyanın sirlərlə dolu siyasi həyatı ingilis əsgərlərinin Bakıya daxil olmasından sonra Həştərxana qaçması ilə başlayıb. Məhz bolşeviklərin müharibə apardığı menşeviklər qaçaq komissarları tutub edam edəndə yeganə sağ qalan Mikoyan idi. Onun xilas hekayəsi həyatı boyu sirr olaraq qalıb.

1921-ci ildə Bakı yenidən bolşeviklərin nəzarətinə keçəndə Mikoyan yenidən şəhərə qayıdıb və sirlərini silahdaşları ilə birgə ümumi məzarlıqda basdırıb. Bu hərəkəti ilə o, ermənilər tərəfindən xəyanətlə günahlandırılıb. 1921-ci ildə Rusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə seçildikdən və Leninlə dostluğundan sonra o, indi erməni yox, kommunist idi. Onun bu xarakteri Stalin tərəfindən Kommunist Partiyasının Şimali Qafqaz Bürosunun rəhbəri kimi Rostova göndərildikdə daha da güclənib. Öz irqindən olan insanlara deyil, sovet ideallarına sədaqəti onu Siyasi Büro üzvlüyünə də yüksəldib. Onun Türkiyə-Ermənistan mübarizəsi ilə bağlı bəzi fikirlərini ümumiləşdirsək, nə demək istədiyimizi daha yaxşı anlayacağıq.

O, gəncliyində türk ordusuna qarşı vuruşmaq üçün ilk dəfə Andranikin dəstəsinə qoşulsa da, o, bolşevik Mikoyan kimi indi “Böyük Ermənistan” ideyasını əsassız hesab edən şəxs kimi tarixə düşüb. O, 1919-cu ildə çıxışlarında və yazılarında erməni hərəkatını sərt ifadələrlə tənqid edib. Mikoyan yenicə tanış olduğu Leninə göndərdiyi hesabatda millətçi hisslərdən uzaq, sağlam düşüncəli kommunist obrazı yaratmaq potensialını nümayiş etdirdi. O yazırdı ki, erməni milli hərəkatı azadlıq hərəkatı olmaqdan çıxıb və mürtəce, işğalçı (“imperialist”) hərəkata çevrilib. Bu səbəbdən o, “Böyük, vahid və müstəqil Ermənistan” ideyasını zərərli, cinayətkar və mürtəce hesab etdiyini və Kommunist partiyasının bu idealist ideyaya qarşı mübarizə aparmalı olduğunu bildirirdi. Mikoyan imperialistlərə qarşı mübarizə aparan Türkiyənin sovetlərin dostu olduğunu və imperialistlərin aləti olan “Daşnaksütyun”la mübarizə apararaq erməni millətinin azadlığına dəstək verəcəyini iddia edirdi. Türkiyə köhnə Türkiyə deyildi və Ermənistana qarşı heç bir təcavüzkar niyyəti ola bilməzdi. O zaman erməni millətçilərinə dəstək vermək çox yanlış idi. Ermənistanın Türkiyə üzərində mümkün qələbəsi Yaxın Şərqdə imperializmi gücləndirərdi. Məhz buna görə də Mikoyanın fikrincə, erməni kommunist bolşevikləri Ermənistanın məğlubiyyətini tezləşdirməli və Ermənistanın sovetləşməsini təmin etməlidirlər.

Mikoyanın daşnakların başçılıq etdiyi erməni davası ilə bağlı tənqidləri bunlarla məhdudlaşmır. Məsələn, Mikoyanın fikrincə, Qara dənizdən Aralıq dənizinə qədər yeddi əyaləti əhatə edən “Böyük Ermənistan”ın yaradılması ideyası kobud xəyaldır. Bu layihənin arxasında mürtəce rus generalı Denikin, şovinist ermənilər və imperialistlər dayanır. Bu, regionun reallıqlarına ziddir, çünki müsəlmanlar xəyal edilən torpaqlardaçoxluq təşkil edirlər. Bu səbəbdən “Böyük Ermənistan” əhalinin əksəriyyətinin iradəsi əsasında yaradıla bilməz və bu,yalnız imperialist silahlarının gücü ilə tətbiq olunacaq. Türkiyənin imperialistlərə qarşı mübarizə apardığı bir mühitdə Türkiyə ilə ermənilər üz-üzə gəlməməlidir.

Mikoyanın Birinci Dünya müharibəsi və ermənilərin köçü ilə bağlı fikirləri erməni tezislərini müdafiə edənləri utandıracaq qədər gerçəkdir. Mikoyan iddia edir ki, Türkiyə erməniləri “daşnakların uzaqgörən və avantürist siyasəti nəticəsində 300-500 min arasında qurban ediliblər”.

Mikoyan yenə də Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsini düzgün hesab etmədiyini bildirir və iki ölkəni müharibə həddinə çatdıran Qarabağ məsələsi ilə bağlı fikirlərini bildirərkən deyir ki, Zəngəzur və Qarabağ torpaqları Azərbaycan sərhədləri daxilində olmalıdır. Mikoyanın fikrincə, Qarabağ Azərbaycansız yaşaya bilməz və ona görə də Azərbaycana bağlanmalıdır.

Göründüyü kimi, Mikoyan erməni məsələsi ilə bağlı çox mühüm qərarlar verib, erməni tarixşünaslığını alt-üst edəcək etiraflar edib və erməni iddialarını ifşa edib. Ona görə də onun fikirlərini bütünlüklə rus və erməni mənbələrinə əsaslanaraq üzə çıxararaq bu günə qədər Türkiyədə tanıdılmaması böyük çatışmazlıq idi. Qafar Çaxmaqlı Mikoyanın həyatına və erməni araşdırmaları ədəbiyyatına böyük töhfə verib.

Prof. Dr. Kamal Çiçək