Onlayn ictimai-siyasi qəzet
“Yalnız biznes” - Tramp Kiyevdən nə istəyir, Kiyevin nəyi var?
Bu gün ABŞ prezidenti Donald Tramp əvvəlcə etiraz etməsinə baxmayaraq, sonradan razılaşan ukraynalı həmkarı Volodimir Zelenski ilə Ukraynada nadir torpaq elementləri və digər faydalı qazıntıların çıxarılmasına dair sazişi imzalayacaqlar. Mətbuatda yazılıb ki, artıq bütün bəndlər hazırdır və Zelenski yalnız sənədə imza atacaq.
Kiyev “dünəndən razı”
Volodimir Zelenskinin 2024-cü ilin payızında ABŞ-nin yeni seçilmiş prezidenti Donald Tramp da daxil olmaqla müttəfiqlərinə təqdim etdiyi “Qələbə planı”nda Ukraynanın mineral ehtiyatları qeyd edilib. Bu barədə Ukrayna prezidentinin ofisindəki mənbə fevralın əvvəlində “Suspilne” telekanalına bildirib: “Bu, qələbə planının bəndi idi. Bizim xüsusi ehtiyatlarımız var. Nadir torpaq metalları, uran, litium, titan və Rusiyanın bunu almaması vacibdir. Ona görə də prezident təklif edib ki, bu, xüsusi olaraq qorunsun və əsas tərəfdaşlarla birgə istifadə olunsun”.
Ukraynanın ətraf mühitin mühafizəsi və təbii sərvətlər nazirinin müavini Svitlana Qrinçuk BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyasının 2022-ci ilin oktyabrında keçirilən iclasında vurğulayıb ki, kritik xammalın bütün qlobal ehtiyatlarının təxminən beş faizi ölkəsində yerləşir.
Formal olaraq, yüksək texnologiyalı sahələrdə mühüm rol oynayan nadir torpaq elementləri 17 metaldan ibarət dar bir qrupdur. Məsələn, neodimium supergüclü maqnitlər üçün istifadə olunur, onsuz bu gün praktiki olaraq heç bir sənaye işləyə bilməz. Bu maqnitlər elektrik nəqliyyat vasitələrində, külək turbinlərində və dəqiq mikroelektronik maşınlarda istifadə olunur. Lantanidlər yaxşı rəng göstərilməsi üçün smartfon ekranları və digər cihazlar üçün vacibdir.
Nadir torpaq metalları qrupuna formal olaraq daxil olan 17 elementin hazırkı bazar həcmi, müxtəlif mənbələrə görə, hər il 5-8 milyard dollar, növbəti illərdə isə təxminən 10 milyarda qədər böyümə perspektivi ilə qiymətləndirilir. Bu, getdikcə populyarlaşan akkumulyatorlar istehsal etmək üçün istifadə edilən litium bazarından kiçik bir sifarişdir.
Ukraynanın nəyi var?
Bir çox ölkələrin əhəmiyyətli yataqlarına baxmayaraq, əsasən nisbətən aşağı tələbat səbəbindən nadir torpaq metallarına baş qoşmurlar. Adına baxmayaraq, hələ Yer kürəsində nadir torpaq metallarının çatışmazlığı yoxdur, lakin bu hasilat əsasən Çin tərəfindən həyata keçirilir. ABŞ-nin öz nadir torpaq metal ehtiyatları təxminən iki milyon ton dəyərində qiymətləndirilir və ölkə dünyada 7-ci yerdədir. Rusiyanın ehtiyatları, müxtəlif hesablamalara görə, 3,8 ilə 10 milyon ton arasında dəyişir ki, bu da dünyada 4-5-ci yer deməkdir.
Nadir torpaq metalları Ukraynanın altı yatağında tapılır, yalnız az miqdarda neodimium faktiki olaraq titan hasilatının əlavə məhsulu kimi çıxarılır. Nadir torpaq elementlərinin çıxarıldığı yataqlarının bəziləri Rusiyanın işğal etdiyi Donetsk və Zaporojye vilayətlərində yerləşir. Bunlara Donetsk vilayətinin Volnovaxa rayonundakı Mazurovskoye yatağı və Berdyanskın şimalında Zaporojye rayonundakı Novopoltavskoye yatağı daxildir.
Kiyev hakimiyyəti iddia edir ki, ölkədə dünya litium ehtiyatlarının 1 faizi, ümumi Avropa ehtiyatlarının üçdə biri mövcuddur. ABŞ Geoloji Xidməti bu metalın ümumi dünya ehtiyatlarını 115 milyon ton qiymətləndirir ki, bu da Ukraynada təxminən 11 milyon ton litium olmağı deməkdir. Bu, ABŞ-nin öz ehtiyatları ilə müqayisə olunsa da, Rusiyanın litium ehtiyatlarını xeyli üstələyir.
Lakin litium, nadir torpaq metalları kimi, bu gün Ukraynada hasil edilmir. Ölkədə iki şirkət illər ərzində yüz milyonlarla dollar investisiya yatırdığı halda litium hasil edə bilər. Bundan başqa, ölkədə dörd potensial litium yatağı var, onlardan ikisi Donetsk və Zaporojye vilayətlərinin işğal olunmuş ərazilərində, daha ikisi isə Kirovoqrad vilayətində yerləşir.
Ukrayna həmçinin ABŞ nomenklaturasına görə kritik əhəmiyyət kəsb edən digər elementlər və materiallarla zəngindir. Bura, xüsusən də bütün yataqları Kiyevin nəzarətində olan ərazilərdə yerləşən qrafit (onlardan bəziləri artıq Avstraliya və Türkiyə şirkətləri ilə birgə işlənir) və titan daxildir. Eyni zamanda ilhaq edilmiş Krımda titan dioksid, nikel, kobalt, uran və digər materialların istehsalı üçün “Krım Titan” müəssisəsi mövcuddur.
Rusiya və ABŞ-nin nadir Çini
2025-ci il fevralın 24-də Vladimir Putin bəyan edib ki, Rusiya ABŞ-yə nadir torpaq metalları, o cümlədən Kremlin Rusiya ərazisi hesab etdiyi işğal olunmuş ərazilərdə əməkdaşlıq təklif etməyə hazırdır. Şimal qonşumuzda nadir torpaq metalları ilə işləmək qabiliyyətinə malik yalnız bir müəssisə var - Solikamsk maqnezium zavodu. Hətta orada da filizdən yalnız ara məhsul istehsal olunur. Odur ki, Moskva nadir torpaq metallarına görə Çindən 90 faiz asılıdır.
V.Putinin nadir torpaq metallarının ixracı ilə bağlı qalmaqallı keçmişi var. O, 1991-1992-ci illərdə Sankt-Peterburq meriyasının xarici iqtisadi əlaqələr komitəsi Rusiya xammalının idxal olunan ərzaqla dəyişdirilməli olduğu barter sövdələşmələrinə cavabdeh olub.
Digər məsələlərlə yanaşı, Putinin komitəsi tələsik yaradılmış “Gikop” firmasına Almaniyaya təxminən 14 ton nadir torpaq metalı ixrac etmək hüququ verib. Vasitəçi əldə etdiyi gəlirlə (Almaniyada komissiyası çıxılmaqla) ət alıb Sankt-Peterburqa çatdırmalı idi. Müqaviləyə əsasən, nadir torpaq metallarının dəyərinin təxminən 6 milyon alman markası olacağı gözlənilirdi. Lakin illər keçsə də, ərzaq şəhərə gəlməyib, qurumla vasitəçi arasındakı müqavilədə metalların qiyməti xeyli aşağı göstərilib. Müvafiq qurumlar Sankt-Peterburq meri Anatoli Sobçaka Putini işdən çıxarmağı tövsiyə edib, lakin Sobçak buna məhəl qoymayıb.
Rusiya kimi, özünəməxsus nadir torpaq metallarının əhəmiyyətli ehtiyatlarına malik olan ABŞ də, demək olar ki, tamamilə Çindən asılıdır. Kaliforniyanın Mountain Pass mədənindən neodimium çıxarmaq və ondan maqnit istehsal etmək qabiliyyətinə malik ilk tam inteqrasiya olunmuş qurğu Texasda yalnız 2025-ci ilin yanvarında fəaliyyətə başlayıb.
Trampın “yalnız biznes” siyasəti
Mövcud vəziyyət göstərir ki, mikroelektronika və digər texnologiyaların inkişafı ilə nadir elementlərə və materiallara çıxış getdikcə əhəmiyyətli rol oynayacaq.
Artıq Mendeleyevin bütün kimyəvi elementləri mikroelektronikada istifadə olunur. Bir çox elementə yalnız son illərdə müraciət edilib. Məsələn, hafnium oksidi müasir mikroçiplər üçün əvəzedilməzdir. Həm bahalı, həm də nadir olan element bütün sənayenin ürəyidir. Ukraynada isə bu elementin əhəmiyyətli ehtiyatları var.
Elektronikada istifadə olunan kritik materiallara da çıxış ticarət münaqişələri üçün əsasa çevrilib. Son iqtisadi əhəmiyyətli hadisələr qallium və germaniumla bağlı olub. Çin və ABŞ arasındakı ticarət müharibəsinin bir hissəsi olaraq, Pekin ştatlara qallium, germanium və stibium tədarükünü məhdudlaşdırıb.
Bu ABŞ üçün ürəkaçan vəziyyət yaratmayıb. Çünki qallium yüksək tezlikli və güc dövrələri üçün istifadə olunur, mobil şəbəkələr (5G, 6G) və elektrikli nəqliyyat vasitələrinin sürətli doldurulması üçün vacibdir. Qallium olmadan “yaşıl enerji keçidi” risk altında olacaq. Odur ki, okeanın o tayında qurulan planın arxasında sülh deyil, pul və hegemonluq dayanır.
İlkin Nəcəf, xüsusi olaraq Musavat.com üçün
XƏBƏR LENTİ
26 Aprel 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ