Son 30 ildə dünyada xərçəng xəstəliyindən ölüm hallarında ciddi artım müşahidə olunur. 1990-2019-cu illər arasında xərçəngdən ölənlərin sayı təxminən 28 faiz artıb. Hazırda hər il təxminən 19,5 milyon insana xərçəng diaqnozu qoyulur və 10 milyon insan bu xəstəlikdən həyatını itirir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, 2050-ci ildə bu rəqəmlərin daha da artaraq 35 milyondan çox yeni xərçəng xəstəsinə çatacağı gözlənilir.

Xüsusilə 50 yaşdan aşağı şəxslər arasında xərçəngin yayılması sürətlə artır. 2019-cu ildə 14-49 yaş aralığında 3,26 milyon insana xərçəng diaqnozu qoyulub ki, bu da 1990-cı illə müqayisədə 79 faiz çoxdur. Erkən yaşda xərçəng səbəbindən ölüm halları isə 27,7 faiz artaraq 1,06 milyon nəfərə çatıb. Ən çox rast gəlinən və ölümə səbəb olan xərçəng növləri arasında döş vəzi, ağciyər, mədə, kolorektal və prostat vəzi xərçəngi yer alır​.

Xərçəng nədən yaranır?

Xərçəng orqanizmdə hüceyrələrin nəzarətsiz bölünməsi və böyüməsi nəticəsində yaranan xəstəliklər qrupudur. Bu proses müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər. Əsas səbəblərdən biri genetik mutasiyalardır. Normal hüceyrələrin DNT-sində dəyişikliklər baş verdikdə, onlar bölünməyə nəzarət edən mexanizmləri itirə və şişlər yarada bilərlər. Bu mutasiyalar irsi ola bilər və ya həyat boyu müxtəlif faktorların təsiri ilə baş verə bilər.

Xərçəngin yaranmasına təsir edən əsas amillərdən biri ətraf mühit faktorlarıdır. Tütün istifadəsi, spirtli içkilər, radiasiya, hava çirkliliyi, bəzi kimyəvi maddələr və işlənmiş qidalar kimi faktorlar DNT-yə zərər verərək hüceyrələrin nəzarətsiz çoxalmasına səbəb ola bilər. Həmçinin qeyri-sağlam qidalanma, azhərəkətlilik və piylənmə də xərçəngin inkişaf riskini artırır.

Digər mühüm səbəb immun sisteminin zəifləməsidir. Normalda bədənimiz xərçəng hüceyrələrini məhv edən müdafiə mexanizmlərinə malikdir, lakin immun sisteminin zəifləməsi nəticəsində bu proses pozula bilər. Stress, xroniki infeksiyalar və bəzi dərmanlar immuniteti zəiflədərək xərçəngin inkişafına şərait yarada bilər.

Bəzi viruslar və infeksiyalar da xərçəngin yaranmasında rol oynayır. Məsələn, papilloma virusu (HPV) uşaqlıq boynu xərçənginə, hepatit B və C virusları isə qaraciyər xərçənginə səbəb ola bilər.

Bütün bu amillər xərçəngin yaranmasına təsir etsə də, əsas səbəb hüceyrə DNT-sində baş verən dəyişikliklərdir. Xərçəngin qarşısını almaq üçün sağlam həyat tərzi, düzgün qidalanma, müntəzəm tibbi müayinə və risk faktorlarından uzaq durmaq vacibdir.

Hamının evində xərçəng xəstəliyi yaradan maddə var

Plastik qablar müəyyən hallarda insan sağlamlığı üçün risk yarada bilər. Xüsusilə, plastik qabların tərkibində olan kimyəvi maddələr - bisfenol A (BPA) və ftalatlar bədənə keçdikdə hormonal dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu maddələr uzun müddət orqanizmdə qaldıqda xərçəng riskini artırdığına dair bəzi elmi araşdırmalar var. Xüsusilə isti yeməklərin və içkilərin plastik qablarda saxlanılması zamanı bu kimyəvi maddələrin qidaya keçmə ehtimalı artır.

BPA, insan orqanizmində hormon kimi fəaliyyət göstərərək endokrin sistem pozğunluqları, metabolik problemlər və hətta bəzi xərçəng növləri ilə əlaqələndirilir. Buna görə bir çox ölkədə BPA tərkibli plastiklərin istifadəsi məhdudlaşdırılıb. Ftalatlar isə xüsusilə uşaqlarda və hamilə qadınlarda sağlamlıq risklərini artırır. Plastiklərin tərkibində olan digər toksik maddələrin də uzunmüddətli təsiri tam öyrənilməyib, lakin bəzi araşdırmalar onların xroniki xəstəliklər və xərçənglə əlaqəli ola biləcəyini göstərir.

Buna görə də mütəxəssislər plastik qablardan mümkün qədər az istifadə etməyi, xüsusilə də şüşə və ya metal qablar kimi alternativlərə üstünlük verməyi tövsiyə edirlər. Həmçinin plastik qabları mikrodalğalı sobada istifadə etməmək və isti qidaları plastik qablarda saxlamamaq da sağlamlıq risklərini azalda bilər.

Bu qidalardan uzaq durun!

Xərçəngin yaranmasına səbəb olan bəzi qidalar var ki, bunlar orqanizmə zərər verən və xərçəngin inkişafına şərait yaradan maddələr ehtiva edir. İlk növbədə, emal olunmuş ət məhsulları, məsələn, kolbasa, sosiska, hisə verilmiş ətlər və konservləşdirilmiş ətlər bu kateqoriyaya daxildir. Bu cür qidalarda nitratlar və nitritlər kimi maddələr var ki, bunlar bədənin içində xərçəngə səbəb ola bilən birləşmələrə çevrilə bilər. Araşdırmalar göstərir ki, bu məhsulların yüksək miqdarda istehlakı xərçəng riskini artırır.

Yüksək temperaturda bişirilmiş, qızardılmış, ya da hisə verilmiş qidalar da kanserogen maddələrə çevrilir. Məsələn, ət və kartof kimi qidaların yüksək temperaturda qızardılması zamanı akrilamid adlı maddə yaranır ki, bu da xərçəngin yaranmasına səbəb ola bilər. Bununla yanaşı, karbonhidratlardan zəngin, lakin lifdən məhrum olan qidaların çox istehlakı da bədənin immun sistemini zəiflədir və xərçəngin inkişafına şərait yaradır.

Şəkərli və yüksək kalorili qidalar xüsusilə hazır şirələr və qənnadı məhsulları, həmçinin trans yağlar da xərçəng riskini artıran amillərdir. Bu məhsulların tərkibindəki zərərli maddələr, orqanizmin hüceyrələrinə ziyan vura bilər. Xüsusilə, yüksək şəkərli və yağlı qidaların tez-tez istehlakı qanda insulin səviyyəsinin artmasına, bu da xərçəngin inkişafını təşviq edə bilər.

Həmçinin, duzlu və konservləşdirilmiş qidaların çox istehlakı da xərçəng riskini artırır. Bu qidalar həmçinin mədənin və bağırsaqların normal funksiyalarına mənfi təsir göstərərək, onların xərçəngə meylliliyini artırır. Duzlu qidaların təkrarlanan istehlakı isə mədə və digər orqanlarda kanserogen prosesləri başlada bilər.

Bu səbəbdən sağlam həyat tərzini qorumaq və düzgün qidalanma vərdişləri yaratmaq, xərçəngin qarşısını almağa kömək edə bilər. Təbii, emal edilməmiş və vitaminlə zəngin qidalar istehlak etmək, həmçinin qızardılmış və emal olunmuş qidalardan uzaq durmaq xərçəng riskini azaldır. Buna əlavə olaraq, müntəzəm fiziki aktivlik və stressin idarə edilməsi, orqanizmin xərçəngə qarşı müqavimətini artırmağa kömək edir.

Wi-Fi xərçəng yaradır?

Wi-Fi şüalarının xərçəngə səbəb olması ilə bağlı elmi cəhətdən sübut olunmuş konkret faktlar yoxdur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) Beynəlxalq Xərçəng Araşdırmaları Agentliyi (IARC) Wi-Fi və mobil telefonlardan yayılan radio dalğalarını "mümkün kanserogen" (2B qrupu) kimi təsnif edib. Bu o deməkdir ki, onların xərçəng riskini artırması ehtimal olunur, lakin bunu sübut edəcək kifayət qədər elmi dəlil yoxdur.

Hazırkı tədqiqatlar göstərir ki, Wi-Fi siqnallarının insan sağlamlığına təsiri mobil telefon dalğalarına nisbətən daha zəifdir, çünki onların gücü aşağıdır və ionlaşdırıcı deyil. İonlaşdırıcı olmayan şüalar (məsələn, Wi-Fi, radio və televiziya siqnalları) hüceyrələrə birbaşa zərər vurmaq gücünə malik deyil. Buna baxmayaraq, bəzi tədqiqatçılar uzunmüddətli Wi-Fi və elektromaqnit şüalanmaya məruz qalmanın potensial risklərini araşdırmaqda davam edirlər.

Hələlik alimlər Wi-Fi dalğalarının xərçəngə səbəb olduğunu təsdiqləyən mötəbər sübutların olmadığını bildirirlər. Ancaq mümkün risklərdən qorunmaq üçün mobil cihazların uzun müddət istifadəsindən çəkinmək, modem və routerləri yuxu zamanı söndürmək və simli internetdən istifadə etmək kimi tədbirlər tövsiyə olunur​.

Xərçəngdən necə qorunaq?

Xərçəngdən qorunmağın bir neçə əsas yolu vardır. İlk növbədə, sağlam və balanslı qidalanma çox vacibdir. Ət məhsullarından, xüsusilə emal olunmuş qidalardan, siqaret və alkoqoldan uzaq durmaq xərçəng riskini azaldır. Fiziki aktivlik, yəni müntəzəm idman və ya sadə gəzintilər, sağlam çəki saxlamağa və ürək-damar xəstəliklərinin qarşısını almağa kömək edir. Çəki idarəsi də xərçəng riskini azaltmaq üçün əhəmiyyətlidir, çünki artıq çəki bəzi xərçəng növlərinin inkişafını təşviq edə bilər.

Stressin idarə edilməsi də önəmlidir, çünki uzun müddət davam edən yüksək stress səviyyələri bədənin immun sistemini zəiflədir və orqanizmi xərçəngə daha həssas hala gətirə bilər. Psixoloji sağlamlıq da fiziki sağlamlıq qədər əhəmiyyətlidir. Buna görə müntəzəm olaraq istirahət etmək, hobbilərə vaxt ayırmaq və zehni rahatlama texnikalarını öyrənmək faydalıdır.

Günəşdən qorunmaq da çox vacibdir, çünki artıq ultrabənövşəyi şüalara məruz qalmaq dəridə xərçəngin yaranmasına səbəb ola bilər. Bu məqsədlə günəş kremi, qoruyucu paltarlar və başlıq istifadə etmək mütləqdir. Ayrıca, müntəzəm tibbi müayinələr və erkən diaqnoz, xərçəngin müalicə edilə bilən mərhələdə aşkar olunmasına imkan verir. Hər hansı bir anormallıq hiss edildikdə, dərhal həkimə müraciət etmək əhəmiyyətlidir./Milli.az/