Onlayn ictimai-siyasi qəzet
İtaliyan fizikin sirli hekayəsi – onun qaçdığı, yoxsa oğurlandığı hələ də bəlli deyil
Müasir nəzəri və eksperimental fizikaya böyük töhfələr vermiş dahi italyan fiziki, 1938-ci ildə fizika üzrə “Nobel” mükafatı laureatı Enriko Fermi onun haqqında belə deyib: “Alimlərin bir neçə kateqoriyası var. İkinci və ya üçüncü dərəcəli alimlər əllərindən gələni edirlər, lakin heç vaxt böyük zirvələrə çatmırlar. Sonra birinci dərəcəli alimlər var - mühüm fundamental kəşflər edənlər. Sonra dahilər var, məsələn, Qalileo Qaliley və İsaak Nyuton. Mayorana onlardan biri idi”.
1906-cı ildə Siciliyada zadəgan ailəsində anadan olan Ettore Mayorananın uşaqlıqdan riyaziyyat və şahmata sevgisi olub. Atasından nümunə götürərək, Romaya “Sapienza” universitetində mühəndislik təhsili almağa gedib və burada Emilio Seqre ilə tanış olub. Yeni tanışı ona mühəndislikdən daha çox fizika ilə maraqlanmağı tövsiyə edib. Seqre ilə birlikdə Mayorana E.Ferminin tədqiqat qrupuna qoşulub.
İlk görüşlərində Mayorana mürəkkəb qeyri-xətti tənliyin analitik həllini taparaq Fermini riyazi istedadı ilə heyran edib. Halbuki, Fermiyə hətta sadə ədədi həlli tapmaq üçün bir neçə həftə lazım olub. O, həmçinin Leypsiqdə Verner Heyzenberq və Kopenhagendə Nils Borla əməkdaşlıq edib.
Mayorananın ilk elmi əsərləri atom spektroskopiyası problemlərinə həsr olunub. Onun 1928-ci ildə nəşr olunan ilk məqaləsi hələ tələbə ikən Romadakı fizika institutunun kiçik professoru Covanni Centile ilə yazılıb. Bu yazı Ferminin atom quruluşunun statistik modelinin (indi Tomas-Fermi nəzəriyyəsi kimi tanınır) atom spektroskopiyasına kəmiyyət analizinin erkən tətbiqini ehtiva edib.
Bu məqalədə Mayorana və Centile bu model çərçivəsində gadolinium və uran atomlarında qeyri-valent elektronların eksperimental olaraq müşahidə olunan enerjilərini, həmçinin seziumun spektral xətlərinin incə strukturunun parçalanmasını yaxşı nəzərə alan birinci prinsip hesablamalarını aparıblar. 1932-ci ildə onun atom spektroskopiyası üzrə işi, dəyişən maqnit sahələrində yönümlü atomların davranışı ilə bağlı nəşr olunub. Bu iş atom fizikasında mühüm bir istiqamətin - radiotezlik spektroskopiyasının yaranmasına səbəb olub.
Elə həmin il Mayorana ixtiyari spinli hissəciklər üçün relativistik kvant mexanikasına dair işini nəşr edib. Burada Lorentz qruplarının sonsuz ölçülü təsvirlərini işləyib tətbiq edib və elementar hissəciklərin kütlə spektrləri üçün nəzəri əsas verib. Elə həmin il İren Jolio-Küri və Frederik Jolionun təcrübələri elm adamlarının qamma radiasiya ilə eyniləşdirdiyi naməlum hissəciyi kəşf edib. Mayorana eksperimenti neytral yüklü və kütləsi təxminən protonun kütləsi ilə eyni olan yeni hissəciyin kəşfi kimi düzgün şərh edən ilk şəxs olub. Bu hissəciyin neytron olduğu ortaya çıxıb.
Fermi onu bu haqda elmi məqalə dərc etməyə çağırıb, lakin Mayorana bunu lazım bilməyib. Ceyms Çadvik eksperimental olaraq neytronun varlığını sübut edib və buna görə “Nobel” mükafatına layiq görülüb. Mayorana tənliyinin həlli, “Mayorana fermionları” kimi tanınan öz antihissəcikləri olan hissəciklərin mövcud ola biləcəyini nəzərdə tutur.
1938-ci il martın 23-də axşam Mayorana bütün əmanətlərini götürüb və dostu Emilio Seqrenin dərs dediyi Neapoldan Palermoya gedən bərəyə minib. Martın 25-də o, Neapol universitetinin direktoruna məktub yazaraq, qəfil yoxa çıxmasına görə üzr istəyib. Bu məktubu göndərdikdən qısa müddət sonra, görünür, Mayorana planlarından imtina etmək qərarına gəlib, həmkarına teleqram göndərərək ondan əvvəlki məktubunu geri götürməsini xahiş edib. 26 mart tarixli qeydində o yazıb: “Dəniz məni qəbul etmədi və sabah qayıdacağam. Buna baxmayaraq, mən müəllimliyi dayandırmaq qərarına gəldim”.
Martın 25-i axşam Mayorana Palermodan Neapola gedən gəmiyə bilet alıb, lakin heç vaxt materikdə görünməyib. Ailənin Mayorananın yerini deyənlərə mükafat verəcəklərinə baxmayaraq, onun haqqında əlavə məlumat alınmayıb və cəsədi heç vaxt tapılmayıb. Fermi İtaliyanın baş naziri Benito Mussoliniyə istedadlı alimin tapılmasına kömək etmək xahişi ilə müraciət edib və bir il ərzində aparılan axtarışlar nəticəsiz qalıb.
Mayorananın yoxa çıxması ilə bağlı fərziyyələr Leonardo Şaşi və Corco Aqambenin kitablarında araşdırılıb. 1975-ci ildə Leonardo “Mayorananın yoxa çıxması” kitabı işıq üzü görüb. İddia olunub ki, gənc alim fizikadakı son yeniliklərə görə İtaliyadan qaçmaq qərarına gəlib. Belə ki, müstəsna zəkası sayəsində Mayorana atom enerjisinin nəhəng dağıdıcı gücünü bir çox həmkarlarından əvvəl dərk edib və Mussolininin faşist rejimi üçün atom silahlarının hazırlanmasında iştirak etmək istəməyib.
Seqre, Amaldi və bir neçə digər həmkarları Mayorananın intihar etdiyini düşünüblər, Bella və Bartoççi kimi bir sıra müəlliflər isə onun nüvə layihəsində iştirakının qarşısını almaq üçün qaçırıla və ya öldürülə biləcəyi fərziyyəsini irəli sürüblər.
Erasmo Rekami və Karlo Artemi onun Argentinaya getməsinin lehinə sübutlar toplayıblar. Mayorananın amerikalılar tərəfindən gizli tədqiqatlar üçün işə götürülə biləcəyinə dair bir nəzəriyyə də var. Hadisə II dünya müharibəsi ərəfəsində baş verib. Odur ki, Mayorana ağlı və savadı nüvə üstünlüyü əldə etmək istəyən hər bir güc üçün əvəzolunmaz bir sərvət olub. Çünki onun atom bombasını yaratmaq üçün elmi olub. Ettore Mayorana birbaşa atom bombası üzərində işləməsə də, onun fizikaya verdiyi töhfələr silahın inkişafı üçün vacib olub. O, atom nüvəsi və neytrinolar nəzəriyyəsi, o cümlədən nüvənin proton-neytron modeli və neytronun mövcudluğu fərziyyəsi üzərində ilk işi gələcək kəşfləri qaçılmaz edib.
İllər sonra alimin Venesuelada göründüyü barədə məlumatlar da dərc edilib. 1950-ci illərdə Karakasda ona çox oxşar olan bir adamın fotoşəkili çəkildikdə xəbər sürətlə yayılıb. Özü də, dəyişməyən sima və forma. Lakin bir müddət sonra həmin şəxs yox olub. Nəticədə onun zamanda səyahət edə biləcəyi nəzəriyyələri ortaya çıxıb.
2012-ci ilin aprelində Mayorana tərəfindən proqnozlaşdırılan hissəciklərin bəziləri yarımkeçirici və superkeçirici birləşdirən ultranazik keçiricidə eksperimental olaraq aşkar edilib. Bu təcrübələr kvant mexanikasını daha yaxşı başa düşməyə və kvant kompüteri yaratmağa kömək edəcək. Beləcə, Mayorana müəmmalı şəraitdə yoxa çıxıb və müasir fiziklərə hələ də həll edilməmiş bir çox maraqlı sirlər buraxıb.
İlkin Nəcəf, xüsusi olaraq Musavat.com üçün
XƏBƏR LENTİ
31 Avqust 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ