ABŞ və Çinin amansız mübarizəsi necə bitəcək? 

Müasir texnologiyaların inkişafı mikrosxemlərin - çiplərin istehsalı sahəsindəki proseslərdən birbaşa asılıdır. Bir çox mənbələr hazırda ABŞ və Çin arasında gedən ticarət müharibəsinin əsasında çip istehsalına nəzarət imkanının dayandığını deyirlər. Elə buna görə də dünyada çipləri ikinci neft adlandırırlar. Çünki əvvəla, neft kimi, çiplər də iqtisadi artıma təkan verir: onlar bütün müasir elektronikanın istehsalının əsasını təşkil edir və çiplər nə qədər məhsuldar olarsa, bir o qədər əhəmiyyətli texnoloji tərəqqiyə imkan verir.

İkincisi, yarımkeçiricilər xammal kimi güclü təsir vasitəsidir. Müasir çip istehsalının yaradılması bəşəriyyətə məlum olan ən mürəkkəb texnoloji prosesdir. Onu başqalarından daha yaxşı mənimsəyənlər nəinki rəqabətdə iqtisadi üstünlük əldə edirlər, həm də öz siyasi iradələrini diktə edə bilirlər. Məsələn, Hollandiyanın ən qabaqcıl çip istehsalı avadanlığı istehsalçısı olan ASML, Çin istehsalı “ələ keçirməyə” qərar verərsə, TSMC fabriklərində işləyən maşınlarını uzaqdan bağlamağa hazır olduğunu açıqlayıb.

ABŞ, Çin və Avropa hökumətləri özlərini bu cür risklərdən qorumaq üçün müstəqil sənaye yaratmağa və yarımkeçiricilərin tədarük zəncirinə nəzarət etməyə çalışırlar. Bu, çip istehsalçıları üçün təşviq siyasətinə gətirib çıxarır və sənayeyə yüz milyardlarla dollarla ölçülən nəhəng investisiyaları cəlb edir.

Qlobal Yarımkeçiricilər Sənayesi Assosiasiyasının məlumatına görə, əsas istehsalçılar 2024-cü ildən 2032-ci ilə qədər çip sənayesinə 2,3 trilyon dollar kapital qoyuluşunu planlaşdırırlar. Daha 380 milyard isə dünyanın əsas imkanlarının cəmləşdiyi ölkələrin hökumətləri tərəfindən xərclənəcək. ABŞ, Asiya və Avropa onlarla yeni yarımkeçirici fabriki tikmək istəyir. Və hətta yenilikdən ehtiyatlı olan Uorren Baffet çip istehsalçılarına böyük məbləğdə sərmayə qoyur.

May ayında ABŞ-da dövlətin yarımkeçirici şirkətlərinə 29 milyard dollar qrant və 25 milyard dollar kredit verəcəyi açıqlandı. Ən böyük qrant və kreditlər "İntel"ə - 19,5 milyard dollar, "Micron" - 13,6 milyard dollar, TSMC - 11,6 milyard dollar və "Samsung" - 6,4 milyard dollar olacaq.

Növbəti səkkiz il ərzində ABŞ, Asiya və Avropada onlarla yarımkeçirici fabriki tikiləcək. ABŞ yeni müəssisələrin işə salınmasında ən fəal olmağı planlaşdırır: proqnozlara görə, 2032-ci ilə qədər onun çip istehsal gücü 203 faiz artacaq və bu, digər ölkələrlə müqayisədə ən yüksək artım tempidir. Müqayisə üçün Cənubi Koreyada istehsal gücü 129 faiz, Tayvanda 97 faiz, Çində 86 faiz artacaq.

Nəticədə, qlobal yarımkeçiricilər bazarında ABŞ-ın payı 2032-ci ilə qədər indiki 10 faizdən 14 faizə qədər arta bilər. Eyni zamanda amerikalılar 10 nm və ya daha az texnoloji prosesdən istifadə edərək ən qabaqcıl çiplərin istehsalına diqqət yetirməyi planlaşdırırlar. Əgər 2022-ci ilin sonunda ABŞ-ın bu seqmentdə payı sıfıra bərabər idisə, 2032-ci ilə qədər ölkə Tayvan və Cənubi Koreyanı sıxışdıraraq bazarın 28 faizini tutmaq niyyətindədir.

Yarımkeçirici şirkətlərin yaxın 20 il ərzində ABŞ-da yeni layihələrə ən azı 348 milyard dollar sərmayə qoyacağı gözlənilir. "İntel" Arizona və Ohayo ştatlarında dörd fabrikə 40 milyard dollar xərcləyəcək. TSMC təxminən eyni məbləğdə sərmayə qoymaq istəyir - həm də Arizonada. "Samsung" isə Texasda yeni istehsala 17 milyard dollar sərmayə qoymaq niyyətindədir.

Digər ölkələr də istehsalın inkişafını stimullaşdırır. Almaniyada hökumət yarımkeçirici fabriklərin tikintisinə 30 milyard avro sərmayə qoymağı "İntel"lə razılaşdırıb. Eyni zamanda hakimiyyət bu məbləğin üçdə birini ayırmağa söz verir. TSMC də Almaniya hökumətinin əhəmiyyətli dəstəyinə arxalanaraq Drezdendə 10 milyard avro dəyərində çip istehsalı zavodu qurmaq istəyir. Bu məbləğin yarısı dövlət tərəfindən dotasiya olunur.

Yaponiyada yarımkeçirici istehsalını stimullaşdırmaq üçün 2024-cü ilin aprelindən vergi güzəştləri sistemi tətbiq edilir. Korporativ vergi üzrə güzəştlər onun həcminin 40 faizinə çata bilər. TSMC Yaponiyanın cənubunda ölkəyə ümumi sərmayəsi 20 milyard dolları keçən ikinci çip zavodu tikməyi planlaşdırır.

Lakin Çin növbəti beş il ərzində istehsalın inkişafına ən böyük sərmayəni - 1 trilyon yuan və ya 143 milyard dollar yatırmağı  planlaşdırır. Qəbul edilmiş proqrama əsasən, yarımkeçirici şirkətlər yarımkeçiricilərin istehsalı üçün avadanlıq və materialların öz istehsalının inkişafına yönəlmiş vergi güzəştləri və subsidiyalar alacaqlar.

Sənayenin böyüməsinə siyasi fikir ayrılıqları və ticarət məhdudiyyətləri də təkan verir. Texnoloji müstəqilliyə nail olmaq və qlobal bazar payını artırmağa cəhd edən əsas iqtisadiyyatlar yarımkeçiricilərə sərmayə qoyur və bu sahədə biznesi hər cür stimullaşdırır. Məsələn, yaxın bir neçə ildə Çin dövləti mikroçiplərə sərmayələrə 142 milyard dollar, ABŞ isə ümumilikdə 75 milyard dollar xərcləməyi planlaşdırır.

Müasir yarımkeçirici sənayesi bahalı, əmək tutumlu və yüksək texnologiyalı sənayedir. Atom səviyyəsində materiallarla işləyən avadanlıq on milyonlarla dollara başa gəlir. Müasir zavodların tikintisi isə çoxmilyardlıq investisiyalar tələb edir. Çox az şirkət bu cür xərcləri ödəyə bilər və lazımi texnoloji səriştələrə malikdir.

Sadə dillə desək, yarımkeçiricilər sənayesindəki texnoloji tərəqqi çip ölçüsünün daimi azalması və məhsuldarlığın artması ilə nəticələnir. Çipin vahid sahəsinə nə qədər çox tranzistor yerləşdirilə bilərsə, müqayisə olunan enerji istehlakı ilə onun hesablama gücü bir o qədər yüksəkdir. Texnoloji proses nanometrlərlə ölçülür. Bu günün ən qabaqcıllarından biri olan yeddi nanometrlik istehsal prosesindən istifadə etməklə 1,5 milyona qədər tranzistor insan saçının bir hissəsinə bərabər olan çipə yerləşdirilə bilər.

Çiplər nə qədər təkmilləşsə, istehsalı bir o qədər bahalı olur. Bu əvvəlcədən müəyyən edilmiş bazar konsentrasiyasıdır. Əgər 2000-ci illərin əvvəllərində ən qabaqcıl mikrosxemlər iki onlarla şirkət tərəfindən istehsal olunurdusa, bu gün onlardan yalnız üçü var: Tayvan TSMC, Cənubi Koreya Samsung və Amerika Intel.

Qlobal sənayenin coğrafiyası da əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib. 30 il əvvəl əsas yarımkeçirici qurğular ABŞ, Avropa və Yaponiyada cəmləşmişdi. 2022-ci ilin sonunda isə çip istehsalının demək olar ki, 60 faizi Çin, Tayvan və Cənubi Koreyada baş verib. 1990-cı ildən ABŞ-ın payı 37 faizdən 10 faizə, Avropanın payı isə 44 faizdən 8 faizə düşüb.

İndi ən qabaqcıl çiplərin istehsalında şəksiz lider Tayvandır. Adanın payına 10 nm-dən az bir proses texnologiyasından istifadə edən çiplərin dünya istehsalının 69 faizi düşür. Eyni zamanda belə çiplər dünyada istehsal olunan əksər avadanlıqlar üçün lazım deyil - onlar qlobal satışın yalnız 2 faizini təşkil edir. Amma elə sistemlər var ki, onlar əvəzedilməzdir, məsələn, güclü prosessorların tələb olunduğu süni intellektdə.

2023-cü ildə TSMC-nin gəlirinin 11 faizi süni intellekt üçün prosessorların istehsalında dünya lideri olan "Nvidia"nın sifarişlərindən əldə edilib. Apple isə uzun illərdir ki, ən böyük müştəridir: Tayvan çip istehsalçısının bütün satışlarının dörddə birini bu şirkət təşkil edir. iPhone və MacBook istehsalçısı özünün flaqman istehlakçı elektronikası modellərində ən yüksək performanslı çiplərdən istifadə edir.

TSMC son on ildə yarımkeçiricilər bazarında əvəzolunmaz oyunçuya çevrilib. Şirkət istehsalı dayandırarsa, dünya hesablama gücünün 40 faizini itirəcək, fərdi kompüter prosessorlarının istehsalı 30 faiz azalacaq, 5G şəbəkələrinin yerləşdirilməsi demək olar ki, tamamilə dayandırılacaq.

TSMC və digər çip istehsalçıları yarımkeçirici sənayesini təşkil edən piramidanın yalnız ən üstüdür. Ümumiyyətlə, o, çox parçalanmışdır: dünyada hazır çipin bütün komponentlərini istehsal edən bir şirkət yoxdur.

Sənaye altı əsas seqmentdən ibarətdir:

Materiallar - yarımkeçiricilərin istehsalı üçün materialların istehsalı. Burada dünya lideri təxminən 60 faiz bazar payı ilə Yaponiyadır. Ən çox istifadə olunan materiallar silikon, germanium və qallium arseniddir. Eyni zamanda yarımkeçiricilər üçün nadir torpaq metallarının hasilatı və emalının 60 faizi Çində cəmləşib.

Avadanlıq - avadanlıq dünyanın ən mürəkkəb və bahalı avadanlıqlarından biridir. Bu seqmentdə ABŞ, Yaponiya və Avropa liderlik edir. Çip istehsalı üçün maşın istehsal edən ən məşhur və ən böyük şirkət Hollandiyanın ASML şirkətidir.

Fables - dizayn və inkişaf. Burada ABŞ 60 faiz bazar payı ilə liderlik edir. Şirkətlər hazır texnologiyaların istehsalçılara ötürülməsi ilə tədqiqata diqqət yetirirlər.

OSAT - yarımkeçiricilərin yığılması və sınaqdan keçirilməsi. Bu istiqamətdə Çin və Tayvan bazarın 80 faizini təşkil edir. Müxtəlif çip və ya avadanlıq istehsalçıları OSAT şirkətlərinə fərdi komponentlər üçün sifarişlər təqdim edirlər. Bu, yarımkeçirici sənayenin ən aşağı qiymətli və ən sadə seqmentidir.

IDM - inteqral sxemlərin inkişafı, istehsalı və satışı. Bu seqmentdə liderlər ABŞ və Cənubi Koreyadır, ən böyük şirkətlər isə "İntel" və "Samsung"dur.

İstehsal zavodu - sifarişlə hazır yarımkeçiricilərin istehsalı. Tayvan 60 faizdən çox payla birinci yerdədir. Döküm şirkətləri, bir qayda olaraq, öz inkişafı ilə məşğul olmurlar, lakin üçüncü tərəf müştəriləri üçün istehsal imkanlarını təmin edirlər. Seqmentin ən böyük nümayəndəsi TSMC-dir.

Qlobal yarımkeçiricilər bazarında əsas tendensiya onun deqloballaşmasıdır. Rəqabət edən ölkələr xarici tədarükdən asılı olmamaq üçün öz istehsal zəncirlərini yaratmağa çalışırlar. Və bu, texnologiyanın inkişafına və potensialın genişləndirilməsinə böyük investisiyalar tələb edir.

Hazırda çip istehsalının Çin və Tayvanda cəmləşməsi Qərb siyasi liderlərini narahat edir. Amerikalıların əsas ticarət sanksiyaları məhz Çinin qabaqcıl yarımkeçirici istehsal texnologiyalarına çıxışını məhdudlaşdırmağa yönəlib: 2019-cu ildə Çinin "Huawei" şirkəti ABŞ hökuməti tərəfindən qara siyahıya salındı: amerikalılar və onların müttəfiqləri şirkətdən avadanlıq alıb ona məişət elektronikası və şəbəkə avadanlığının istehsalı üçün material və komponentlər sata bilməzlər. 2020-ci ildə Çinin ən böyük çip istehsalçısı SMIC bu siyahıya daxil edilib. 2022-ci ildə ABŞ Çinin texnologiyaya çıxışını daha da məhdudlaşdırmaq üçün əlavə olaraq ixrac nəzarətini tətbiq etdi.

Bu məhdudiyyətlər hələlik gözlənilən nəticəni vermir. Bu baxımdan, orta və uzunmüddətli dövrdə ABŞ-Çin münasibətlərində çip amilinin rolunun getdikcə artması gözlənilir.

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”