Rusiya tərəfi problemi bilavasitə təbii amillərlə əsaslandırmağa və özünün oynadığı mənfi rolu inkar etməyə çalışır

Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin sürətlə azalması fonunda dənizkənarı ölkələrdən bu prosesin qarşısının alınması təşəbbüsləri getdikcə artır. Bu təşəbbüslər daha çox prosesə daha az təsiri olan ölkələrdən - Qazaxıstan və Azərbaycandan gəlir. Hər iki ölkənin prezidentləri dəfələrlə Xəzəryanı dövlətlərin başçıları ilə müzakirələrdə dənizdə gedən prosesin təhlükəsi barədə xəbərdarlıq edərək, təcili və birgə addımların atılmasının zəruriliyini səsləndirirlər. Dənizə ən böyük mənfi təsiri formalaşdıran Rusiya bir qayda olaraq problemə səthi yanaşır, nəinki prosesin qarşısının alınması istiqamətində hansısa addımlar atır, hətta əksinə, Xəzərə tökülən suyun 80-90 faizini təmin edən Volqa çayından yeni kanalların çəkilməsi planları qurur.

Rusiya tərəfi Xəzərdəki problemi bilavasitə təbii amillərlə əsaslandırmağa və özünün oynadığı mənfi rolu inkar etməyə çalışır. Bu mövqe mayın 22-də Sankt-Peterburqda Xəzər dənizinin dayazlaşması problemi üzrə Azərbaycan-Rusiya işçi qrupunun iclasından sonra verilən  açıqlamalarda  bir daha təkrarlanıb. Xatırladaq ki,  Azərbaycan və Rusiya  dövlət başçısının təşəbbüsü ilə Rusiya təbii sərvətlər və ekologiya nazirinin müavini Dmitri Tetenkin, Azərbaycanın ekologiya və təbii sərvətlər nazirinin müavini Rauf Hacıyev, eləcə də hər iki ölkənin aparıcı mütəxəssislərinin daxil olduğu dövlətlərarası işçi qrupu yaradılıb.

Rusiya-Azərbaycan işçi qrupunun görüşündə tərəflər razılaşıblar ki, dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi zəncirvari nəticələrə gətirib çıxarır - ticarət imkanlarının azalması, gəmiçilik şəraitinin pisləşməsi, biomüxtəlifliyin itirilməsi və balıqçılıq sektorunun zəifləməsinə səbəb olur. Həmçinin monitorinqin gücləndirilməsi, antropogen təzyiqin azaldılması, balıq populyasiyasının bərpası və təsərrüfat fəaliyyətinin uyğunlaşdırılması ilə bağlı təkliflər verilib. Rusiya Təbii Sərvətlər Nazirliyinin mətbuat xidməti bildirir ki,  Xəzər dənizinin dayazlaşması yaxın 10-15 ildə davam edəcək. Havanın temperaturu ardıcıl olaraq orta dəyərləri 2 dərəcə üstələyir, yağıntının miqdarı isə azalır.

Tədbirdən sonra Rusiya Su Ehtiyatları üzrə Federal Agentliyin rəhbəri Dmitri Kirillov jurnalistlərə bildirib ki, dayazlaşmanın müstəsna olaraq Rusiyanın Volqanın tənzimlənməsindəki fəaliyyəti ilə əlaqələndirilməsi “reallığa uyğun gəlməyən”  yanaşmadır. Onun sözlərinə görə, sahilyanı ərazilərin yağıntıları, ümumi istiləşməsi, buxarlanması və deqradasiyası mühüm rol oynayır. Kirillov xatırladıb ki, beş ölkənin ərazisində yerləşən Xəzər dənizinə otuza yaxın çay tökülür və suyun axınının tənzimlənməsi hər yerdə aparılmalıdır.  

Qeyd edək ki, Xəzər dənizində 1930-1941-ci illər arasında su səviyyəsinin əhəmiyyətli illik azalma qeydə alınıb - orta hesabla 14,7 sm. 1941-ci ildən 1978-ci ilə qədər Xəzər dənizi daha yavaş olsa da, ildə təxminən 3 sm azalıb. Ən aşağı səviyyəyə 1977-ci ildə çatıb: -29 m. Maraqlıdır ki, daha da azalma ilə bağlı proqnozların əksinə olaraq, suyun səviyyəsi 1978-1995-ci illər arasında yüksəlməyə başlayıb və hər il təxminən 15 sm artıb. Lakin bu tendensiya uzun sürməyib, 1995-ci ildən suyun səviyyəsi yenidən azalmağa başlayıb. O vaxtdan bəri ildə orta hesabla 7 sm azalır. 2023-cü ildə o, ən aşağı səviyyə göstəricisini keçərək dəniz səviyyəsindən 29,20 m aşağıya düşüb.

Qazaxıstan alimlərinin hesablamalarına əsasən bu tendensiya davam edərsə, xüsusən Xəzər dənizinin Qazaxıstanla həmsərhəd olan şimal hissəsində yox olmaq təhlükəsi yaranacaq. Çünki indiyədək dayazlaşmaya məruz qalan su sahəsinin yetmiş faizi Qazaxıstan sahillərindədir. Şimal bölgəsi su dərinliyinə görə xüsusilə risk altındadır - oraya orta dərinliyi 4,5 m olan ümumi su həcminin yalnız yüzdə biri düşür.

Aydın məsələdir ki, Xəzər dənizində ekoloji problemlərin əsas səbəblərindən biri iqlim dəyişikliyidir: Xəzər dənizi üzərində yağıntıların miqdarı azalıb, buxarlanma sürəti artıb. 1979-cu ildən bəri Xəzər dənizinin səthinin orta temperaturu ildə təxminən 1 dərəcə Selsi yüksəlib. Bundan əlavə, iqlim dəyişikliyi Xəzər dənizini qidalandıran çayların qollarının həcminin azalmasına təsir göstərib. Dənizi illik su ehtiyatı ilə təmin edən təxminən 130 çaydan əsas axın Xəzərin həcminin 80-90 faizini təşkil edən Volqadan gəlir. Qlobal iqlim dəyişikliyinin təsiri ilə Volqa qollarına daxil olan suyun həcmi azalır, yağıntıların az olması fonunda onlardan götürülən suyun miqdarı artır.

Lakin Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsinin səbəbləri təkcə təbii amillərlə məhdudlaşmır. İnsan fəaliyyəti nəticəsində yaranan antropogen amillər suyun səviyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bunun bariz nümunəsi Xəzər çaylarından daxil olan suyun həcminin azalmasıdır. Belə ki, 1930-cu illərdə Sovet İttifaqında həyata keçirilən sənayeləşmə su anbarının vəziyyətinin formalaşmasında həlledici rol oynayıb. Su elektrik stansiyalarının fəaliyyətini təmin etmək üçün qol çaylarında çoxlu su anbarları tikilib. Məhz bu dövrdə Xəzər dənizinin səviyyəsi aşağı düşməyə başlayıb. 1950-ci illərdə Volqada bəndlərin tikilməsi ilə 1956-1969-cu illərdə Xəzər dənizinin həcmi hər il 25 kubkilometr azalıb. Hesablamalara görə, Xəzər çaylarından gələn suyun həcmi azalmasaydı, Xəzər dənizinin hazırkı səviyyəsi 1-1,5 m-dən çox olardı. Hazırda Volqada 8-ə yaxın bənd var ki, bu da suyun Xəzər dənizinə axmasına əhəmiyyətli dərəcədə mane olur. Ümumilikdə, Volqa hövzəsində ümumi faydalı həcmi 101 kubkilometr və səth sahəsi 30,4 min kvadratkilometr olan 800-ə yaxın su anbarı var ki, onlar orta illik axının demək olar ki, 70 faizini toplayır.

Çaylardan tökülən suyun azalması ilə yanaşı, onların gətirdiyi zərərli maddələr də dənizin suyunu çirkləndirir. Qazaxıstan alimlərinin hesablamalarına əsasən hər il çaylardan dənizə 75 min ton neft məhsulları axıdılır ki, bu da onun ümumi karbohidrogen çirklənməsinin yarısıdır. Bu çirklənmənin 95 faizdən çoxu təkcə Volqadan gəlir. Karbohidrogenlərlə çirklənmənin başqa bir hissəsi Xəzər dənizinin özündə karbohidrogen hasilatı ilə bağlıdır. Dənizdə neft-qaz hasilatı suyu çox sürətlə çirkləndirir.

20-ci əsrin əvvəllərindən Xəzər dənizinin vəziyyəti ilə bağlı mənfi göstəricilərin müşahidə olunmasına baxmayaraq, ekoloji problemlərin həllinə yönəlmiş ilk birgə tədbirlər yalnız 2003-cü ildə qəbul edilib. Həmin il beş sahilyanı dövlət ilk dəfə razılıq əldə edərək Xəzər Dənizinin Dəniz Mühitinin Mühafizəsi üzrə Çərçivə Konvensiyasını imzalayıb. Konvensiyaya 4 protokol daxildir:  “Neftlə çirklənmə insidentləri ilə mübarizədə regional hazırlıq, cavab tədbirləri və əməkdaşlıq”, “Xəzər dənizinin torpaq əsaslı mənbələrdən və fəaliyyətlərdən çirklənmədən qorunması”, “Bioloji müxtəlifliyin qorunması” və “Transsərhəd kontekstdə ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi”. Konvensiya imzalansa da, Xəzər dənizi üçün ekoloji institutların layihələndirilməsi və ratifikasiyası prosesi ləngiyir, bu da ekoloji problemlərin yumşaldılması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsini çətinləşdirir. Üstəlik, yalnız ilk iki protokol qüvvəyə minib, qalanları isə qüvvəyə minməyib. Çünki onları nə Rusiya, nə də İran ratifikasiya etməyib. Bu ölkələrin protokolları ratifikasiya etmək istəməməsi onların regiondakı geosiyasi və iqtisadi maraqları ilə izah olunur. Onlar ekoloji məsələlərə yalnız öz maraqlarına uyğun gələndə diqqət yetirirlər. Məsələn, Transxəzər boru kəmərinin tikintisini dayandırmaq üçün Rusiya və İran su anbarında boru kəmərlərinin tikintisi zamanı tərəfləri ekoloji standartlara əməl etməyə məcbur edən “Hüquqi status haqqında Konvensiya”ya müraciət etdilər. Üstəlik, Rusiyanın Volqadan gələn axını tənzimləmək istəməməsi onun iqtisadi maraqları ilə bağlıdır. Buna görə də suyun səviyyəsinin azalmasına səbəb olan əsas faktorun bu olmasına baxmayaraq, Xəzər dənizindəki çay qollarının idarə edilməsi ilə bağlı hələ də real addımlar yoxdur.

Su ehtiyatlarının idarə olunması ilə bağlı digər problem Xəzər dənizinin delimitasiyası ilə bağlı hüquqi qeyri-müəyyənlikdir. 2018-ci ildə Aktauda “Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya” imzalanıb. Konvensiyaya əsasən, Xəzər dənizi üç zonaya bölünür: ərazi suları, balıqçılıq zonaları və ümumi zona. Sahil dövlətləri sahildən 15 dəniz mili və daha 10 dəniz mili uzanan balıqçılıq zonalarında ərazi suları üzərində suverenliyə malikdir. Balıqçılıq zonalarından kənarda olan ərazi ümumi istifadə üçün nəzərdə tutulub. Bununla belə, dənizin dib sahəsinin delimitasiyası həll olunmamış qalır. Dövlətlər dəniz dibinin müvafiq sektorlarını yalnız ikitərəfli və ya çoxtərəfli sazişlər bağlamaq yolu ilə müəyyən edə bilərlər. Bundan əlavə, konvensiya İran tərəfindən hələ ratifikasiya olunmayıb.

İlk mühüm addım su ehtiyatlarının inteqrasiya olunmuş idarəçiliyinin (İWRM) həyata keçirilməsidir. IWRM strategiyalarının həyata keçirilməsi Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi probleminin həlli üçün fəaliyyət planlarının hazırlanması ilə başlamalıdır. Bütün sahilyanı dövlətlər birləşərək bütün antropogen amillərin su səviyyəsinə təsirini minimuma endirmək üçün kompleks tədbirlər görsələr, buna nail olmaq olar.

Çay qolları Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı salınmasında mühüm rol oynadığından, ilk növbədə onların idarə olunması məsələsi həll edilməlidir. Xəzərin əsas çaylarının yerləşdiyi Rusiya bu qollarda suvarmanın davamlı səviyyəsini saxlamalı, axıdılan suyun kəmiyyət və keyfiyyətinə nəzarət etməlidir.

Dəniz suyunu duzsuzlaşdıraraq suvarmada istifadə edən sahilyanı dövlətlər duzsuzlaşdırılacaq su həcmlərinə dair konkret normalar müəyyənləşdirməlidilər. Karbohidrogenlərin çirklənməsinə nəzarətə gəlincə, bu məsələ artıq Aktau Protokolunda öz əksini tapıb. Bununla belə, sazişin məqsədlərinə nail olmaq üçün effektiv monitorinq və icra mexanizmləri lazımdır.

Bundan əlavə, Xəzər dənizinin dibinin delimitasiyasına nail olunması həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Su hövzəsinin tam ayrılması olmadan Xəzər dənizində suyun idarə edilməsi baş tutmayacaq. Sahil dövlətləri öz sektorlarının ekoloji sağlamlığına cavabdeh olmalıdırlar. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi beş sahilyanı dövlət arasında əməkdaşlıq və konsensusdan asılı olduğundan, onlar Xəzər dənizinin ətraf mühitin mühafizəsini iqtisadi mənfəətdən üstün tutmalıdırlar.

Nəhayət, Xəzər dənizinin ekoloji problemlərinin idarə olunmasına beynəlxalq ictimaiyyətin cəlb edilməsi səhralaşma təhlükəsinin qarşısının alınması üçün mühüm addımdır. Xəzər dənizinin qlobal iqtisadi əhəmiyyətini nəzərə alsaq, suyun səviyyəsinin aşağı düşməsinin nəticələri yalnız sahilyanı dövlətlərə deyil, beynəlxalq proseslərə təsir edəcək. Odur ki, inkişaf etmiş ölkələr Xəzərin səviyyəsini tənzimləmək və mənfi nəticələrin qarşısını almaq üçün elmi bilik və texnologiya təmin etməlidirlər.

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”