Onlayn ictimai-siyasi qəzet
600 il yaşaya biləcəyik – az qaldı: İnsan uzun ömrü Tanrıdan yox, texnologiya şirkətindən istəyəcək
“Bir insan 600 il yaşasa, nə baş verər?” – bu sual artıq fantastik filmlərin yox, Silikon Vadisinin reallıq planlarının tərkib hissəsidir. Məşhur tarixçi və mütəfəkkir Yuval Noy Harari, “Homo Deus: Sabahın qısa tarixi” adlı kitabında bu ehtimalı ciddiyə alır və insan ömrünün texnologiyanın müdaxiləsi ilə əvvəlcə 150, daha sonra isə 500–600 ilə qədər uzadılmasını çox uzaq gələcək deyil, təhlükəli yaxın ehtimal kimi təqdim edir.
Lakin Hararinin bu mövzudakı əsas narahatlığı elmi texnologiyadan çox, insani və mənəvi nəticələrə yönəlib:
“Əgər insan Tanrıya çevrilmək yolundadırsa, əvvəlcə Tanrı olmaq nə deməkdir, onu başa düşməlidir.”
Ölüm – tibbi yoxsa texniki problem?
Harari qeyd edir ki, Silikon Vadisi və texnoloji elita artıq “ölüm” anlayışına bioloji problem kimi yox, texniki nasazlıq kimi baxır. Google tərəfindən qurulan *Calico* kimi layihələr, Ceff Bezos, Elon Mask, Peter Thiel kimi milyarder texnologiya investorları insanın ömrünü uzatmaq və ya ölməzliyə çatmaq üçün milyardlarla dollar sərmayə qoyurlar.
“Ölüm qəzadır. Qəzaların qarşısı alınırsa, ölüm də təxirə salına bilər. İnsan maşındır və maşını düzəltmək mümkündür.”
Buna paralel olaraq, transhumanizm adlı ideoloji cərəyan formalaşıb. Bu fikirə görə, insan öz biologiyasını texnologiya ilə üstələyərək yeni, gücləndirilmiş varlığa – “homo deus”a – çevrilə bilər. Lakin belə bir mövcudluqda ən çox təsirlənəcək sahə din olacaq.
Din və “əbədi həyat” vədinin aqibəti
Ənənəvi dinlər olacaq.
Xristianlıq, Yəhudilik – insanlara ölüm sonrası əbədi həyat vəd edir. Axirət anlayışı onların təməl sütunlarından biridir. Amma əgər texnologiya vasitəsilə bioloji ölümsüzlük mümkün olarsa, o zaman bu sual doğur:
Cənnəti bu dünyada əldə etmək olarsa, insanlar onu axirətdə niyə axtarsınlar?
Harari yazır:
“Əgər insanlar 500 il sağlam və xoşbəxt yaşaya biləcəklərsə, onlar cənnət anlayışını bir metafora kimi görməyə başlayacaqlar.”
Bu, yalnız inanc sferasında deyil, dini institutlar və ibadət formaları üçün də dönüş nöqtəsi olacaq.
Əgər dinin əsas məqsədi insanı axirətə hazırlamaqdırsa, bu məqsəd artıq əhəmiyyətini itirə bilər. Bu isə:
• Duaların məqsədini dəyişdirə bilər: insanlar artıq “sağlam ömür” üçün Tanrıya yox, texnoloji şirkətə müraciət edə bilər.
• İbadətlərin mənasını zəiflədə bilər: 600 il yaşayan insan günahlardan qorxmaq əvəzinə, onları tənzimləmək üçün dərman və texnologiya axtaracaq.
• Dinlər etik və mənəvi institutlara çevrilə bilər, metafizik güc olmaktan çıxarlar.
Harari bildirir:
“Dinin Tanrı anlayışı sarsıldıqca, texnologiya yeni tanrılar – superzəka və alqoritmlər – təqdim etməyə başlayacaq.”
Ailə və nikah: 600 il birlik mümkündürmü?
600 il yaşayan insan bir yoldaşla həyatını keçirmək ehtimalını nə qədər real sayacaq? Harari qeyd edir ki, ömür uzandıqca:
• Nikah institutu hüquqi müqaviləyə çevrilə bilər;
• Ailə mərhələli və dövrlü birləşmələr kimi təşkil oluna bilər;
• Uşaq dünyaya gətirmək bioloji yox, texniki plan əsasında həyata keçiriləcək (genetik kod seçimi, süni mayalanma, vs.).
Ənənəvi monogamiya, ömürlük ailə sədaqəti və çoxuşaqlılıq kimi dəyərlər tarixdə qalacaq.
Harari yazır:
“Əgər həyat 600 il sürəcəksə, bir həyat yoldaşıyla ömür keçirmək, bir evdə yaşamaq, bir dildə danışmaq – bu anlayışların mənası dəyişəcək.”
Millət, dövlət və vətəndaşlıq dəyərlərinin tənəzzülü
600 il yaşayan bir insanın müxtəlif ölkələrdə yaşaması, fərqli dövlətlərə vətəndaşlıq alması və yeni mədəni kimliklərə adaptasiya olması ehtimalı artır.
Bu isə:
• Milli kimliyi fərdi kimliyə uduzdura bilər;
• Vətəndaşlıq anlayışı müvəqqəti hüquqi statusa çevrilə bilər;
• Dövlətlər insanın iradəsini deyil, texnologiyanın icazəsini təmin etməyə çalışar.
Harari bu dəyişikliklərin qlobal güc balansına və siyasi rejimlərə də təsir edəcəyini qeyd edir.
İnsan Tanrıya çevriləndə…
Harari kitabda “Homo Deus” anlayışı ilə bu prosesi ümumiləşdirir:
“İnsan Tanrıya çevrilmək istəyir: o yaratmaq, dəyişdirmək və həyat verə bilmək istəyir. Lakin Tanrı olmaq məsuliyyət tələb edir. İnsan öz arzularını nəzarətdə saxlamağı bacarmırsa, o zaman Tanrılaşmaq fəlakətə səbəb ola bilər.”
600 il yaşayan bir insan:
• Necə idarə olunacaq?
• Onun həyatdakı məqsədi nə olacaq?
• O Tanrının yoxluğunda özünü tanrımı hesab edəcək?
Bu suallar hələ cavabsızdır. Lakin Harari bizi dərin fəlsəfi və etik düşüncələrə sürükləyir:
“Əgər insan öz ömrünün ağası olacaqsa, əvvəlcə onu necə dəyərləndirəcəyini düşünməlidir.”
Sonsuz ömür – sonsuz məsuliyyət
Yuval Hararinin “Homo Deus” əsəri texnologiyanın insan təbiətinə təsirini dərindən təhlil edir.
Ömrün uzadılması, ölümün aradan qaldırılması və xoşbəxtliyin süni şəkildə əldə edilməsi – insanı Tanrıya yaxınlaşdırsa da, onu məsuliyyətdən azad etmir.
Əksinə, daha uzun ömür – daha çox sual, daha çox seçim və daha böyük daxili boşluq yarada bilər. 600 il yaşamaq nə qədər arzuolunandırsa, onu necə yaşayacağımız – daha vacib sualdır.
Musavat.com
XƏBƏR LENTİ
18 May 2025
ŞƏRHLƏRŞƏRH YAZ