Avropa və Çin qlobal iqtisadiyyatın baş bəlasına çevrilir

Koronavirus pandemiyasından sonra - 2021-ci ildən başlanan qlobal bahalaşma Rusiyanın Ukraynaya hücumu ilə pik həddinə çatdı. Enerjidaşıyıcılarının kəskin bahalaşması fonunda əksər inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar ikirəqəmli inflyasiyaya məruz qaldı, mərkəz banklar bu problemə qarşı ən uğurlu hesab olunan mübarizə metodunun tətbiqinə başladılar. Onlar faiz dərəcələrini sürətlə artırmaqla, inflyasiyanı cilovlamaq yolunu tutdular. 

ABŞ, Avropa İttifaqı, Böyük Britaniya və digər aparıcı iqtisadiyyatlarda “kəmərlərin sıxılması” iqtisadiyyata maliyyə axınının azalması ilə müşayiət olundu ki, bu da qlobal resessiyanın baş verəcəyi gözləntilərini formalaşdırdı. Xüsusilə ABŞ Federal Ehtiyatlar Sisteminin uçot dərəcəsini kəskin artırması dünyanın bir saylı iqtisadiyyatının resessiyaya uğrayacağı təhlükəsini gücləndirdi. Lakin ötən müddət ərzində ABŞ və digər inkişaf etmiş ölkələrdə faizlər ən yüksək həddə çatdırılsa da, bu addımların qlobal resessiya və böhrana gətirəcəyinə dair proqnozlar özünü doğrultmadı. 2022-ci ilin ikinci yarısından etibarən qlobal səviyyədə inflyasiyanın azalması prosesi gedir, əksər ölkələrdə inflyasiya hədəf göstəricisinə yaxınlaşır. 

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) açıqladığı məlumata görə, quruma daxil olan ölkələrdə oktyabrda illik inflyasiya 5,6 faiz təşkil edib. Bu, 2021-ci ilin oktyabrından bəri ən aşağı göstəricidir. Bu ilin sentyabrında inflyasiya 6,2 faiz təşkil etmişdi.

Oktyabrda OECD-nin 28 ölkəsində inflyasiyanın zəifləməsi qeydə alınıb, səkkiz ölkədə, xüsusilə də Yunanıstan və Çexiyada qiymət artımı sürətlənib.

OECD enerji qiymətləri əvvəlki ayda 0,5 faiz azaldıqdan sonra oktyabrda daha 4,8 faiz ucuzlaşıb. Ərzaq qiymətlərindəki 8,1 faizlik bahalaşma oktyabrda 7,4 faizə düşüb. 

Ərzaq və enerji xərcləri nəzərə alınmadan istehlak qiymətləri (baza inflyasiya) sentyabrdakı 6,6 faizə qarşı oktyabrda 6,5 faiz olub. 

G7 ölkələrində inflyasiya oktyabrda bir ay əvvəlki 4,1 faizdən 3,4 faizə qədər azalıb. Bu, 2021-ci ilin aprelindən bəri minimum tempdir. G20 ölkələrində qiymətlər sentyabrdakı 6,1 faizlə müqayisədə 5,7 faiz artıb.

Avrozonada qiymət artımı (HICP indeksi) oktyabrda bir ay əvvəlki 4,3 faizlə müqayisədə 2,9 faiz təşkil edib. Ərzaq və enerji qiymətləri nəzərə alınmadan göstəricinin artım tempi 4,5 faizdən 4,2 faizə qədər zəifləyib.

ABŞ-da inflyasiyanın 3,2 faizə qədər azalması FED-in monetar siyasəti daha da sərtləşdirməsi, uçot dərəcəsini azaltması ehtimalını minimuma endirib. Eyni zamanda ölkədə iqtisadi artımın sürətlənməsi müşahidə olunur. 

“Eurostat”ın ikin hesablamalarına əsasən, Avrozonada noyabr ayında 2,4 faizlik inflyasiya qeydə alınıb. Halbuki analitik mərkəzlər bu göstəricini 2,7 faiz proqnozlaşdırmışdılar. Enerjidaşıyıcıları və ərzaq məhsulları nəzərə alınmadan hesablanan baza inflyasiyası isə oktyabrdakı 4,2 faizdən noyabrda 3,6 faizə düşüb. Avropa İttifaqında inflyasiyanın azalması müsbət proses olsa da, ayrı-ayrı ölkələrdə, xüsusilə də Almaniyada, Fransada sənayenin zəifləməsi təhdidlər formalaşdırır. Bundan əlavə, dünyanın ikinci böyük iqtisadiyyatına malik Çində proseslər getdikcə daha təhlükəli xarakter alır, daşınmaz əmlak sektorunda problemlər dərinləşir, regional hökumətlərin borcları ölkənin maliyyə sistemində böyük çətinliklər yaradır. Belə ki, Çinin bütün şəhərləri və əyalətləri illərlə idarə olunmayan borclanmadan sonra böyük həcmdə borc yığıblar. İndi ölkə hakimiyyəti maliyyə sektorunda sabitliyi poza biləcək yerli hökumətlərin defolt dalğasının qarşısını almağa çalışır.

“The Wall Street Journal”ın Çin iqtisadiyyatını təhdid edən bu borc böhranına dair geniş yazısında qeyd olunur ki, Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Wall Street banklarının hesablamalarına görə, Çində balansdankənar dövlət borcunun ümumi həcmi 7 trilyon dollardan 11 trilyon dollara qədərdir. Bunlara yolların, körpülərin və digər infrastrukturun tikintisi və ya digər xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün borc götürən minlərlə yerli hökumətin maliyyə qurumları tərəfindən buraxılmış korporativ istiqrazlar daxildir.

Məqalədə qeyd olunur ki, bu məbləğin dəqiq ölçüsünü heç kim bilmir, lakin son bir il ərzində yerli hökumətlərin borc səviyyələrinin (LG) dayanıqlı olmadığı məlum olub. Çinin iqtisadi inkişafı yavaşlayır və ölkə deflyasiya təzyiqləri ilə mübarizə aparır ki, bu da yerli hökumətlərin faiz və əsas borc ödənişlərini yerinə yetirməsini çətinləşdirəcək.

İqtisadçılar borcun defolt riski yüksək olan xüsusilə problemli hissəsini 400-800 milyard dollar arasında qiymətləndirirlər.

Böyük narahatlıq odur ki, əmanətçilər böyük miqdarda yerli hökumət istiqrazlarını saxlayan bankların maliyyə sabitliyindən narahat olarlarsa, defolt dalğası yayıla və ümummilli maliyyə böhranına çevrilə bilər. Hesablamalara görə, bələdiyyə istiqrazları Çinin yerli korporativ istiqraz bazarının təxminən yarısını təşkil edir.

Noyabrın əvvəlində Çinin mərkəzi hökuməti “yerli hökumətlərin gizli borcları riskinin qarşısının alınmasına və aradan qaldırılmasına böyük əhəmiyyət verdiyini” açıqlayıb. Bankirlərə və bələdiyyə məmurlarına xəbərdarlıq edilib ki, regional borclar yaranarsa, məsuliyyətə cəlb olunacaqlar.

Çin Xalq Bankının (PBOC) rəhbəri Pan Gunşenq də keçən ay Pekində keçirilən maliyyə forumunda mərkəzi bankın yüksək borc yükü olan bölgələrə təcili likvidlik dəstəyi verəcəyini söyləyib. O, Çinin ümumi dövlət borcunun beynəlxalq standartlara görə kiçik olduğunu və ölkənin yerli hökumət borcunun yaratdığı riski azaltmaq üçün aktivlərin satışı və yenidən maliyyələşdirmə də daxil olmaqla addımlar atdığını bildirib.

Bundan əvvəl Çin daşınmaz əmlak sektorunda çoxillik tənəzzülə qalib gələ, ölkənin bank sisteminə böyük itkilər vermədən developer borcları üzrə onlarla defoltlara tab gətirə bilib. Bu, daha çox developerlərin xarici investorlara istiqrazlar satmaqla ölkədən kənarda vəsait toplaması və həmçinin bank kreditlərindən daha az asılı olması hesabına mümkün olub.

Lakin yerli hökumətlərin borcları ilə bağlı vəziyyət fərqlidir. Onların istiqrazlarının əhəmiyyətli bir hissəsi Çin kommersiya banklarının əlindədir və bu banklar da onlara kredit verib. UBS-in son hesabatında deyilir ki, Çin banklarının yerli hökumətlərin borclarını maliyyələşdirmə obyektlərinə ümumi investisiyaları keçən ilin sonunda 6,9 trilyon dollara bərabər olub ki, bu da bank sektorunun ümumi aktivlərinin təxminən 13 faizini təşkil edir.

Çin səlahiyyətliləri regional hökumətlərə balansdankənar borclarının bir hissəsini əvəz etmək üçün sözdə xüsusi yenidən maliyyələşdirmə istiqrazları buraxmağı təklif ediblər. Bu ilin əvvəlindən 29 şəhər və vilayətin hökumətləri tərəfindən buraxılan bu qiymətli kağızların yerləşdirilməsinin həcmi 1,37 milyard yuana (təxminən 200 milyard dollar) çatıb.

“Morgan Stanley”nin Çin üzrə baş iqtisadçısı Robin Xing bildirir ki, “bu kifayət deyil, amma məncə, bu, başlanğıcdır”. O hesab edir ki, problemli gizli borcların əksəriyyətini həll etmək üçün ən azı 700 milyard dollar məbləğində yenidən maliyyələşdirmə tələb olunacaq.

"Rhodium Group"un Çin araşdırmalarının direktoru Loqan Rayt isə bildirir ki, “bu, əslində restrukturizasiya planı deyil, yenidən maliyyələşdirmə planıdır”: “Yerli hökumətin borcları ilə bağlı problemlərin əksəriyyəti hələ də qalır”. O hesab edir ki, borcun ödənilməsi müddətinin uzadılması uzunmüddətli perspektivdə Çinin iqtisadi artımına zərər verəcək, çünki borcun ödənilməsi üçün daha çox büdcə resursu tələb olunacaq.

Çində yaranan borc probleminə görə “Moody’s Investors Service” Beynəlxalq Reytinq Agentliyi bu ölkənin reytinqi üzrə proqnozunu “stabil”dən “neqativ”ə dəyişib. Agentliyin press-relizində deyilir ki, ölkənin xarici və milli valyutalarda uzunmüddətli reytinqi “A1" səviyyəsində təsdiqlənib: "Mənfiyə dəyişiklik hökumət və dövlət sektorunun borc sıxıntısı olan regional və yerli hökumətlərə və dövlət müəssisələrinə maliyyə dəstəyi göstərəcəyinə dair artan işarələri əks etdirir və bu, Çinin maliyyə, iqtisadi və institusional gücünün geniş şəkildə pisləşməsi risklərini yaradır".

Agentliyin analitikləri Çində ÜDM-in 2024-2025-ci illərdə 4 faiz artacağını, 2026-2030-cu illərdə artımın 3,8 faizə qədər yavaşlayacağını proqnozlaşdırırlar.

Moody’s sonuncu dəfə 2017-ci ildə Çinin reytinqini Aa3-dən A1-ə endirib. 

Yaponiyanın aparıcı iqtisadi qəzeti “Nikkei”nin yazdığına görə, sentyabrın sonunda dünyanın 4,3 mindən çox aparıcı sənaye korporasiyasının anbarlarında 2,1 trilyon dollardan çox dəyərində məhsul yığılıb qalıb. Bu, koronavirus pandemiyasından əvvəl - 2019-cu ilin dekabr ayının sonu ilə müqayisədə təxminən 30 faiz çoxdur. Qəzet bildirir ki, bu vəziyyətin yaranmasında iki əsas amil rol oynayır: pandemiya zamanı tədarük zəncirlərinin pozulması və Çin iqtisadiyyatının inkişafında müşlahidə olunan ləngimə.

Mütəxəssislərinin fikrincə, anbarlarda həddindən artıq mal yığılması bütün dünyada iqtisadi vəziyyətin ümumi şəkildə pisləşməsinin nəticədir: istehsal olunan məhsulun sərf olunacağı sahələrdə tələbat azalıb. 

“Nikkei” qeyd edir ki, Çində tələbin azalması ilə yanaşı, vəziyyəti Avropa İttifaqında ləng bazar mühiti də pisləşdirir. Anbarlarda məhsulların toplanıb qalması qlobal miqyasda sənaye istehsalının azalması təhlükəsini yaradır.

Beləliklə, aydın olur ki, hazırda qlobal iqtisadiyyat üçün əsas təhlükə mənbəyi olaraq Avropa və Çindəki problemlər çıxış edir: Avropada iqtisadi artım bir sıra ölkələrdə resessiya, bəzilərində isə tənəzzüllə əvəzlənib. Qlobal iqtisadiyyatda proseslərin yönünə hər iki iqtisadi mərkəzdə problemlərin aradan qaldırılması müddəti mühüm təsir göstərəcək...

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”