15 il öncə jurnalistlər, QHT rəhbərləri və dövlət məmurlarından ibarət bir neçə qrupun tərkibində Vaşinqton aeroportundan avtobusla paytaxtın mərkəzinə doğru yol almışdıq. Biedən-ikiyə Amerika görmədiyimiz üçün hər şeyə diqqət edirdik və nəzərimizi ilk cəlb edən şey yolun hər iki tərəfindəki sıx meşə zolaqları, kiçik talalar oldu. Avtobusdakıların bir çoxu bu mənzərəni zarafat predmetinə çevridi: “Nə əcəb bu yerlərdə kafe-restoran, kottec, ailəvi istirahət yerləri tikmirlər?”

Sadalananlardan təki də yol qırağında yox idi. Eləcə hündür və iri çətirli ağacların kölgəsi boş-boş yol qırağında dururdu və bizim qrupun üzvləri rişxəndlə deyirdilər ki, öz ölkəmizdə olsa, indi buranı nəyə döndərmişdik, Allah bilir. Abutalıbovun adını zikr edənlərimiz də oldu, dedilər, onun yeridir.

Hər ağacın dibində bir “ailəvi istirahət mərkəzi” açmaq, meşə zolağını qırıb bina, motel, “moyka”, supermarket, avtomobil təmiri sexi, restoran, çayxana tikmək ya amerikalıların ağlına gəlməmişdi, ya da gəlmişdi, səlahiyyətli məmurlar bu təşəbbüslərə icazə verməmişdi.

Böyük ehtimalla ikinciydi. Çünki avtobusla Vaşinqtonu dolaşdığımız zaman çoxmərtəbəli binaların, yəni Nyu-Yorkdakı göydələnlərin eynisini görməyəndə Rüstəm adlı özbək bələdçimiz izahat verdi ki, Kolumbiya dairəsinin qanunlarına əsasən, ABŞ paytaxtında Kapitolidən hündür binaların tikintisinə icazə verilmir.
Demək, xüsusi qanun olmasaydı, ya da ondan yan keçmək üçün istisna hallar nəzərdə tutulsaydı, amerikalı işbazlar Vaşinqtonu da Nyu-Yorka və Los-Ancelesə döndərərdilər.

Əsas məsələ budur: xüsusi qanun qəbul etmək və o qanunu pozmaq üçün məmurlara heç bir imkan tanımamaq.

Təəssüf ki, lap əzəldən bizdə nə elə qanun olub, nə də “torpaqsatan” məmurların tamah qılıncını necəsə korşaldan mexanizmlər. Nəticədə indi Bakı sürətlə basırıq şəhərlərə oxşamaqdadır. Məsələn, İstanbula ilk dəfə gedənlər binaların iç-içə tikilməsindən, bir küçədə yüzlərlə, hətta minlərlə xidmət, ticarət, iaşə obyektləri olmasından, addımbaşı basabasdan, sıxlıqdan heyrətə gəlir. Tokioya, Mexikoya, Şanxaya yolu düşənlər də elə deyirlər.

Əslində bir yerə qədər Bakının böyüməsinə, müasir standartlara uyğun şəhər olmasına ehtiyac vardı. Şəhərdə çoxmərtəbəli binalar, körpülər, yol ötürücüləri, tunellər az idi və Bakı dünyanın məşhur meqapolislərindən geri qalırdı. Ancaq bu şəhərin böyümək, insan resursu baxımından gurlaşmaq üçün tutumu bir yerə qədərdir. Şərq yanı dəniz, cənub-şərqi dərin dərə və yüksək təpəliklər olan şəhər hara qədər böyüyə bilərdisə, artıq böyüyüb, şəhərətrafı qəsəbələri də özünə birləşdirərək, nəhəng meqapolisə çevrilib.

İndi paytaxt ölkənin bütün rayonlarından kütləvi şəkildə axışıb gəlmiş, bir həmkarımızın “yerli əmək miqrantları” adlandırdığı insanları artıq tutmur. Bunu bayram tətili günlərində daha aydın görmək olur. İnsanlar bayramı əzizləri ilə birlikdə qeyd etmək üçün kütləvi şəkildə rayonlara gedəndə paytaxt boşalır, bayramdan sonra isə prospekt və küçələr tıxanır. Bu qədər insan bu şəhərə açıq-aşkar yerləşmir.
Qazaxıstanın köhnə paytaxtı Almatı da bu gündə olacaqdı - əgər 26 il öncə prezident Nazarbayev tarixi qərar qəbul edərək paytaxtı Astanaya köçürməsəydi. İndi Astana milyondan çox əhalisi olan şəhərdir. Əvəzində əhali sarıdan Almatının yükünü xeyli götürüb.

İslam Kərimovun vaxtında Özbəkistanın paytaxtı Daşkənddə böyük tikinti-quruculuq işləri getməyib, son illərdə isə bu şəhərdə tikinti bumu başlanıb. Yaxın illərdə Daşkənd regionun ən böyük meqapolislərindən biri olacaq. Ancaq Daşkəndlə paralel olaraq Səmərqənd, Buxara və Xivənin inkişafına da ciddi diqqət yetirilir ki, əhali urbanizasiya prosesinə bir şəhərdə yox, bir neçə şəhərdə töhfə versin.

Şəhərə axın qlobal, dünyəvi trenddir, qarşısını almaq mümkün deyil, amma tənzimləmək mümkündür. Məcbur deyil ki, ölkənin 10 milyon əhalisinin yarıdan çoxu bir şəhərdə cəmləşsin. Bundan ötrü Gəncə, Mingəçevir, Xankəndi kimi şəhərləri də tədricən meqapolisə çevirmək olar.

Görünür, yaxın vaxtlarda paytaxtda çoxmərtəbəli binalardan ibarət yaşayış komplekslərinin tikintisini necəsə məhdudlaşdırmaq lazım gələcək. Başqa cür mümkün deyil. Tikintilər bu vur-həşirlə, bu templə davam edərsə, çox yox, 3 ildən sonra paytaxt yaşanmaz hala gələcək. Elə indinin özündə də abadan gündə deyil.

P.S. İş günü bitəndən bir az sonra Vaşinqtonda elə bir sakitlik olur ki, adama elə gəlir, şəhər bom-boşdur, Bakıda isə əsl “qırğın-qiyamət” məhz iş günü bitəndən sonra başlanır.