Bakıda Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının üçüncü iclası keçirilib; Firudin Cəlilov: “Turana gedən yol ortaq əlifba ilə başlayır”

Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının Bakıda üçüncü iclası keçirilib. “Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası ancaq Türk dünyası üçün əlifba yaradılması layihəsi ilə məşğuldur”. Bu fikri Türk Akademiyasının prezidenti Şahin Mustafayev Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının sentyabrın 9-da Bakıda keçirilən üçüncü iclasında deyib.

O, 2022-ci ilin oktyabrında Türkiyənin Bursa şəhərində keçirilən müvafiq seminarda Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyasının yaradılması qərarının Türk Dövlətləri Təşkilatına təqdim edildiyini xatırladaraq deyib:  “Əsas məqsədimiz ortaq əlifba yaratmaqdır. Türk dünyasının dövlət başçıları bizdən hazır əlifba gözləyirlər”.

Ş.Mustafayevin sözlərinə görə, türk ölkələri və xalqları vahid əlifbaya keçid məsələsində artıq ciddi akademik irəliləyiş əldə ediblər, lakin siyasi qərarların qəbulu müəyyən vaxt apara bilər: “İclasda Türk dünyası ortaq əlifbasının 14 hərfi təsdiq olundu. Ümid edirik ki, tezliklə Türk dünyasının ortaq əlifbasının bütün hərfləri razılaşdırılacaq və təsdiq olunacaq”, - deyə Türk Akademiyasının prezidenti əlavə edib. 

Osman Mert

Türk Dilçilik Cəmiyyətinin prezidenti Osman Mert isə qeyd edib ki, Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan və Türkmənistandan sonra Qazaxıstan və Qırğızıstan da latın əlifbasına keçid edəcək: “Sovet İttifaqının dağılması ilə müstəqillik əldə etmiş türk respublikaları üçün bu gün yeni səhifə açılır. Qazaxıstanın latın əlifbasına keçməsi 2025-ci ilə qədər baş verə bilər. Eyni zanmanda bir ildən sonra Birinci Türk Qurultayının 100 illiyi tamam olacaq. Türk dünyasının ortaq əlifbası layihəsini 2026-cı ilə qədər başa çatdırmağı nəzərdə tuturuq”.

Nizami Cəfərov

Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin direktoru Nizami Cəfərov "Amerikanın Səsi"nə bildirib ki, türk dövlətlərinin vahid əlifbasının 34 hərfdən ibarət olması razılaşdırılıb.

“Amma əlifba müstəqilliyi olan türk dövlətlərinin (6 türk dövləti) parlamentləri və dövlət başçıları tərəfindən qəbul edilməlidir”.

Onun sözlərinə görə, Türk dövlətlərinin vahid əlifbası latın qrafikasında tərtib edilir: “Yəni ümumi baza müəyyənləşdirilib, 9 sait olacaq. Hansı dövlət dilində neçə sait varsa onu qəbul edəcək. Ola bilər ki, hansısa dövlət əlifbasında daha az hərf qəbul etsin. Amma əsas prinsip budur ki, hər bir səsin eyni işarəsi olmalıdır. Yəni eyni səs bütün türk dövlətlərində eyni işarə ilə göstərilməlidir”, - o qeyd edib.

Xatırladaq ki, Türk Dünyası Ortaq Əlifba Komissiyası Türk Dövlətləri Təşkilatının təşəbbüsü ilə hər bir türk ölkəsindən dil sahəsinə məsul olan iki nümayəndənin iştirakı ilə yaradılıb. Birinci görüş 2023-cü il mayın 28-29-da Astanada, ikinci görüş 2024-cü il mayın 6-7-də Bakıda baş tutub. Komissiya TDT-nin himayəsi ilə Türk Akademiyasının nəzdində fəaliyyət göstərir.

Firudin Cəlilov

Türkoloq, sabiq təhsili naziri professor Firudin Cəlilov “Yeni Müsavat”a açıqlamasında bildirib ki, hələ 30 il əvvəl Türk dünyasının ortaq əlifbası yaradılıb və əlifba 34 hərfdən ibarət olub: “Bu bilirsiniz nəyə bənzəyir, ucqar bir kənddə həyatında velosiped görməyən bir şəxs birdən velosiped icad etmək fikrinə düşür, halbuki bütün dünyada velosiped çoxdan var. İndi Türk dünyasının ortaq əlifbasını yaradanların dünəndən xəbəri yoxdur? Məgər bilmirlər ki, 1992-ci ildən bu günə qədər Türk dünyasının ortaq əlifbasını işlədirik? Bu ortaq əlifba 1991-ci ildə İstanbulda türk ölkələrinin alimləri, professorları, akademiklərinin birlikdə qəbul etdiyi ortaq əlifbadır. O vaxt mən əlifba komissiyasının sədri olduğum üçün həmin əlifbanı Azərbaycana gətirdim və ölkənin parlamenti onu qəbul etdi. Beləliklə, 30 ildir ki, ortaq türk əlifbasını işlədirik. 

Qeyd edim ki, ortaq türk əlifbasında 34 hərf var, amma biz azərbaycanlılar onun 32 hərfini işlədirik. Çünki elə qərar qəbul olundu ki, hər bir ölkə ortaq əlifbanı qəbul edir, kimin dilində neçə hərf varsa, onları ortaq əlifbadan götürür. Yəni işarələr ayrı olarsa, bir-birilərini oxuya bilməzlər. Eyni işarə eyni səsi bildirməlidir. 

Məsələn, Azərbaycan dilində “w” yoxdur, lakin tatar, qırğız dilində “vu” səsi var. Onlar bu hərfi əlifbalarına saldılar, bizdə isə buna ehtiyac yoxdur. Beləliklə də bütün işarələrin sayı 34-dən yuxarı keçmir, ona görə ki, bütün türk xalqları bir-birinin dilini oxuya bilsin. 

Onu da əlavə edim ki, həmin vaxt İstanbulda Türk dünyasının akademikləri, professorları 3 gün tədbirdə  oturub, ortaq türk əlifbasını qəbul etmişdilər. Amma Türkiyə kimi böyük ölkə 30 ildir hələ də 3 hərfi artıra bilmir ki, ortaq əlifbaya keçə bilsin. Əlifba asan məsələ deyil. Əlifba dövlət atributudur.  Beləliklə, Azərbaycanda 30 ildir ki, ortaq türk əlifbası işlədilir, bunu görməzdən gələnlər yalnız cahildirlər və 30 il əvvəlkini təkrarlayırlar. Niyə deyirlər ki, “yeni əlifba yaradırıq”? Ümumiyyətlə, ideoloji məsələlərlə məşğul olanlar ölkələrin tarixini, adət-ənənəsini, etnoqrafiyasını yaxından  bilməlidirlər. Turan qurmaq asan məsələ deyil, çox ciddi prosesdir. Bununla əsl mütəxəssislər məşğul olmalıdır. 

Ümumiyyətlə, türk dövlətləri birliyinin yaranması indiki ideologiya deyil. Zamanında bunu 30 il əvvəl Turqut Özen demişdi. Bildirmişdi ki, türk dövlətləri birliyini yaratmaq istəyir. O söhbətdən 2-3 gün sonra onu öldürdülər".

Firudin Cəlilov qeyd edib ki, böyük Turanın yaradılmasının müxtəlif yolları var: “Turan yoluna gedən pillələr var, həmin pillələri adım-addım keçmək lazımdır. Birinci addım ortaq əlifbadır. Yəni Turana gedən yol ortaq əlifba ilə başlayır. Biz isə bunu 30 ildən qabaq başlamışıq. 

Daha sonrakı addım ortaq dərsliklər, ortaq ordu, ortaq pul vahidi və sairədir. Bir də baxıb görürsən ki, artıq Avropa Birliyi formasında Türk Dövlətləri Birliyi yaranıb. Amma bunu ağıllı, elmli, ardıcıl şəkildə həyata keçirmək lazımdır". 

Xalidə GƏRAY,
“Yeni Müsavat”