1946-ci ilin may ayında başlayan və 1948-ci ilin noyabrında yekunlaşan Uzaq Şərq beynəlxalq hərbi tribunalı tarixə Tokio prosesi kimi düşüb. Bu prosesə həm də Yaponiya Nürnberqi də deyilir. Məhz bu beynəlxalq tribunalda II dünya müharibəsində iştirak etmiş yüksək rütbəli yaponlar mühakimə ediliblər. Prosesi həyata keçirmək üçün 11 dövlətin nümayəndələrinin daxil olduğu xüsusi məhkəmə orqanı yaradılıb: SSRİ, ABŞ, Çin, Böyük Britaniya, Avstraliya, Kanada, Fransa, Hollandiya, Yeni Zelandiya, Hindistan və Filippin.

Tokio prosesinə təqsirləndirilən şəxs qismində Yaponiya imperiyasının yüksək hərbi və mülki rəhbərliyindən olan 29 nəfər cəlb edilib. Prosesin gedişində 818 açıq məhkəmə iclası keçirilib, tribunal 4356 sənəd qəbul edib, 1194 şahid ifadəsi dinlənilib.

Yaradılmış xüsusi məhkəmə orqanına 11 dövlət daxil olsa da, prosesin gedişində əsas söz sahibi, məhkəmənin gedişinə təsir edə biləcək ölkə ABŞ olub. Prosesdə əsas prokuror qismində ABŞ Ədliyyə Nazirliyinin cinayət işləri üzrə direktoru, ABŞ baş prokurorunun müavini Cozef Kinan iştirak edib. Məhkəmə iclaslarının gedişində, ittihamların irəli sürülməsində, hökmlərin çıxarılmasında amerikalı prokuror digər həmkarları ilə hesablaşmayıb.

Cozef Kinan Yaponiya prosesində ən sərt mövqe sərgiləyən hüquqşünas kimi yadda qalıb. Onun tez-tez işlətdiyi “hərbi cinayətkarlara heç bir güzəşt ola bilməz” ifadəsi hansısa bir tərəfin humanist təklifinin qarşısını dərhal alıb. Hətta prosesin gedişi zamanı amerikalı prokurorla SSRİ tərəfindən hakim qismində iştirak edən İvan Zaryanov arasında kəskin fikir ayrılığı da yaranıb. Zaryanov prosesə yollanmazdan əvvəl Stalindən xüsusi təlimat alıb. Həmin qeyri-rəsmi təlimata görə, sovet hakimi ölüm hökmlərinə qarşı çıxıb. Amma son nəticədə Kinanın təklifləri qəbul edilib.

Nürnberq məhkəməsində olduğu kimi, Tokio prosesində də ittihamlar üç kateqoriyaya bölünüb:

A kateqoriyası - sülh əleyhinə cinayətlər, təcavüzkar müharibənin planlaşdırılması və aparılması, beynəlxalq hüququn pozulması.

B kateqoriyası – kütləvi qətllər.

S kateqoriyası - müharibə qanunlarının pozulması ilə insanlığa qarşı törədilən cinayətlər.

Ümumilikdə Uzaq Şərq beynəlxalq hərbi tribunalında mühakimə olunan 29 nəfər 55 maddə üzrə ittiham olunublar.

Müttəhimlər prosesin keçirildiyi dövrdə Tokiodakı Suqamo həbsxanasında saxlanılıblar. Bu həbsxana ABŞ-ın nəzarəti altında olub. Bütövlükdə həbsxanada saxlama şəraiti qənaətbəxş sayılıb. Müttəhimlər gün ərzində üç dəfə qida ilə təmin ediliblər. Menyu yalnız yapon mətbəxindən seçilib. O cümlədən müttəhimlərə həbsxananın yardımçı təsərrüfatındakı meyvə və tərəvəzlərdən istifadə etmək hüququ da verilib.

Yüksək çinli sabiqlər istənilən vaxt tibb yardımla təmin ediliblər. Eyni zamanda onlar müəyyən vaxt aralarında ailə üzvlərindən bağlama almaq hüququna da malik olublar.

Məhkəmə başlamazdan əvvəl Tokio prosesinin hakimləri və prokurorları tərəfindən həbsxana rəhbərliyinə xüsusi təlimat-müraciət göndərilib. Bu müraciətdə həbsxana əməkdaşlarına, nəzarətçilərə müttəhimlərlə rəftaq və davranış qaydaları, normal qidalanma, tibb xidməti, sanitar-gigiyenik normalara riayət, psixoloji yardım və s. tövsiyə edilib.

Gərgin keçən Tokio prosesində ittiham olunan 29 nəfərdən 7-sinə asılmaqla ölüm hökmü verilib. Bu siyahıya Yaponiyanın keçmiş iki baş nazirinin, Koki Xirota və Xideki Todzionun da adı düşüb. Bütün edamlar Suqamo həbsxanasının həyətində icra edilib.

Məhkəmənin hökmü ilə 15 nəfərə ömürlük, 3 nəfərə isə 10-15 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası verilib.
İttiham olunanlardan iki nəfərə isə prosesin sonuna qədər yaşamaq qismət olmayıb. Onlardan biri psixoloji durumunda yaranmış problemlərdən ölüb, digəri isə intihar edib.

Maraqlı məqamlardan biri odur ki, Tokio prosesində ömürlük və ayrı-ayrı müddətlərə azadlıqdan məhrum edilmişlərin üç nəfərindən başqa (həmin üç nəfər həbsxanada ölüb) digərləri artıq 1955-ci ildə azadlıqda olublar. Hətta onlardan ikisi Yaponiyada yüksək vəzifələr də tutublar. Mamoru Siqemitsu Yaponiyanın xarici işlər naziri, Okonori Kaya isə ədliyyə naziri olub.

Beynəlxalq müstəvidə Tokio prosesinin keçirilməsi və nəticələri uzun illər müzakirə mövzusuna çevrilib. Bəzi siyasi ekspertlər bu prosesi hüquqi tədbirdən çox, siyasi tədbir kimi dəyərləndiriblər. Bir çox araşdırmaçıların qənaətinə görə, Tokio prosesində daha çox Amerikanın mövqeyi qabarıq şəkildə biruzə verilib. Belə ki, ABŞ bu proseslə öz hegemonluğunu, dominantlığını nümayiş etdirməyə çalışıb.

İlham Cəmiloğlu, Musavat.com