Bir çox gözəl və dəyərli siyasi ideyalar var ki, onları bəzi siyasətbazlar “qəbul edib” (ona görə dırnaqda yazıram ki, onlar bunu adətən ciddi şəkildə təhrif edərək qəbul ediblər!) hakimiyyət ideologiyasına çevirəndən sonra nəinki tamamilə cazibələrini itiriblər, hətta çox təhlükəli olublar.

Misal üçün, bir ara millətçilik yarandı, böyük imperiyalar dağıldı və onların yerində ilk milli dövlətlər meydana çıxdı.

Amma bütün bu prosesin “finalı” nə oldu? Sonradan millətçilik bir ideya kimi nəyə çevrildi? Faşistlər ondan nə düzəltdilər?

Bəli, nəinki Şopenhauer və Nitşe, hətta Höte və Vaqner də “ali irqin”, “ali millətin” ilk ideoloqları elan olundular!

Sonrası nə oldu – bunu siz heç də məndən az bilmirsiniz! Eyni sözləri kommunizm haqqında da demək olar: sosial utopiyalar əsrlərcə çox zəki insanların beynini məşğul edib. İdeal şəhər–dövlətlər-polislər haqqında nə qədər əsərlər yazıblar! Bu siyahıda heç də Sen-Simonlar, Ouenlər və Furyelər (marksistlərin utpoist üçlüyü!) heç də ən öncüllər deyillər.

Bir vaxt biz özümüz də qürurla deyirdik ki, guya Nizami “İsgəndərnamə”də ilk kommunist cəmiyyətin və quruluşun təsvirini veribdir! Səhv etmirəmsə, bundan da xeyli əvvəl daha bir türk- müsəlman filosofunun-Fərabinin bu xüsusda cəhdi olmuşdu. Amma bunlardan başqa nə qədər belə adlar-simalar olub tarixdə? Tomas More, Tommaso Kampanella, Frensis Bekon və s. və i.

Qərəz, dediyimiz budur ki, bu ideya da marksist-leninçilərə qədər vardı. Amma sonuncular onu hansı hala saldılar?

Sovet gənci olduğuma görə Marksın, Leninin, Engelsin bioqrafiyalarını çox oxumuşdum. Leninin bioqrafiyasında maraqlı bir detal vardı. Bu adam gimnaziyada buraxılış imtahanları zamanı bütün fənlərdən yüksək qiymət alır, təkcə məntiq müəllimi ona aşağı qiymət yazır!

Mənə həmişə elə gəlib ki, bu, çox düşünüləsi məqamdır. Sonrakı illər göstərdi ki, Lenin məntiq sarıdan həmişə axsayıb, bu adamın proseslərə yanaşmasında heç vaxt normal və sağlam məntiq olmayıb. “Bərabərliyi təmin etmək üçün nə lazımdır? Varlıları qırmaq!” – V.Leninin “məntiqi” bax, bu olub! Halbuki marksizm klassikləri bir yana, hətta Buxarin kimi bolşeviklər də anlamağa başlamışdılar ki, varlıları qırmaq yox, kasıbları da varlı etməyin yollarını axtarmaq lazımdır!

Və yaxud Lenin “fəlsəfənin əsas məsələsi”ni necə həll etdi? Rusiyanın bütün filosoflarını bir gəmiyə yığıb ölkədən sürgün etdi! Onun məntiqi bu olub: idealist filosoflar yoxdursa, idealizm özü də yoxdur! Onun özünün necə “filosof” olmasının ən maraqlı yozumunu isə Umberto Eko öz əsərlərinin birində verib. Səhv etmirəmsə, qəhrəmanlardan biri deyir ki, bircə gecə Nadejda Krupskaya ilə yatsan “Materializm və ermpriokratisizm”dən də bedtər bir şey yazarsan!

Keçmiş sovet dissident filosoflarından biri olan A.Zinovyev xatırlayırdı ki, ilk dəfə filosof Dürinqin əsərlərilə tanış olanda ağlına gələn ilk fikir bu olub ki, o, Engelsdən azı on dəfə güclü filosof olub! Amma burada da qalib sovet-leninçi “məntiqi” idi: “Anti-Dürinq”i oxumaq olar, Dürinqin özünüsə yox! Və yaxud Maxın özünü yox, onun haqqında yalnız Leninin tənqidi “fikir”lərini oxumaq olar...  

Beləcə, marksist-leninçilər kommunizmin də bir ideya kimi axırına çıxdılar. Eyni işi indi İslamla bağlı İran mollaları görür: təkallahlıq dinlərindən bəlkə də ən mükəmməli, sistemlisi İslamdır. Hətta xristian ilahiyyatçıları etiraf edir ki, onların dinində belə mükəmməllik, sistem yoxdur. Həqiqətən də “İncil” daha çox uşaq nağıllarına, ən yaxşı halda, pritçalara bənzəyir – bəli, bunlar nə qədər gözəl olsalar da, İslamdakı sistem və ciddilik burada yoxdur.

Amma İrandakı “islam keşikçiləri” nə edir? 21-ci əsrdə insanları daşqalaq edir, şallaqlayır, haqqında ölüm hökmü verirlər! Düşünürsən ki, əcaba, doğrudanmı, İslam bu qədər arqumentsiz və köməksiz dindir?

Doğrudanmı, onun öz hökmlərini arqumentli şəkildə müdafiə etmək gücü yoxdur? Doğrudanmı, az qala, bir milyard insanın tapındığı din Salman Rüşdü kimi yazarın da “məntiqi” qarşısında acizdi və onu təsdiq və müdafiə etmək üçün adi bir yazıçının qətlinə fərman verilməlidir?..

Təsəvvür edin, yazıçı Salman Rüşdü və Nobel mükafatı laureatı fizik Abdus Salam hər ikisi pakistanlı müsəlmanlardır. Biri İslama kritik yanaşır, onun bəzi hökmlərini inkar edir, digəri isə özünün möhtəşəm fiziki nəzəriyyəsini İslamın, Quranın təsiri altında kəşf etdiyini deyirdi!

Bunun özü bir daha göstərmir ki, İslam heç də köməksiz din deyil, əgər Rüşdi kimi inkarçı varsa, Abdus Salam kimi böyük müsəlman, müdafiəçi-təsdiqləyici var və İslam heç də bir din kimi iranlı mollaların şallaqlarına, fətvalarına ehtiyac duymur... 

Neçə yüz illər keçəndən sonra katolik kilsələri İnkvizisiyaya, bir çox insanların qətlinə görə bəşəriyyətdən üzr istədi. Düşünürsən ki, bəlkə elə vaxt gələcək ki, eyni addımı müsəlman ilahiyyatçıları da bəzi iranlı ayətullahların bəzi fətvalarına görə də edəcəklər?..

Bu sətirlərin müəllifi heç vaxt kommunist-filan olmayıb, əksinə ağlı kəsəndən həmişə özünü demokrat sayıb, elə indi də demokrat saymaqdadır.

Amma bəzən baxıb görürsən ki, əslində insanlıq, bəşəriyyət eyni məqsədə müxtəlif yollarla çatmağa çalışıb. Məgər müasir kapitalizmlə sosializmin, liberalizmlə sosial-demokratiyanın konvergensiyası bunu təsdiq etmirmi?   

Finalda hamı– demokratlar da, əsl kommunistlər də insanın və cəmiyyətin təntənəsini təsəvvür edir, hətta çoxu dövlətin özünə də araqlıq mərhələ kimi baxır! Bəli, bizim hürufilər deyən kimi alınmasın, amma deyəsən, sonda həqiqətən də kamil insan aləmlərin sirrinə vaqif olacaq və özü hər şeyə sərəncam verəcək!..

Bunları niyə yazıram? Apreldə İran prezidenti Məsud Pezeşkianın Bakıya səfəri gözlənir. Əslində onu Bakıda COP29 tədbirləri zamanı gözləyirdilər, amma obyektiv və subyektiv səbəblərdən alınmadı – doktor Pezeşkian İsrail prezidentinə görə Bakıya gəlməyəcəyini dedi, İsrail prezidenti isə, səhv etmirəmsə, texniki səbəblərə görə tədbirə qatıla bilmədi.

Amma prezident Məsud Pezeşkianın indiki səfərindən də gözləntilər böyükdür. Ümid edilir ki, bu səfər Azərbaycanla İran arasındakı münasibətləri normallaşdıracaq və Bakı ilə Tehran arasında son vaxtlar çox müzakirə olunan bir məsələdə - Zəngəzur dəhlizi məsələsində anlaşma yaradacaq.

Bundan başqa, səfərin cənublu-şimallı türklər üçün də müəyyən nəticələri ola bilər – bizim insanlar cənublu qardaşlarımızın mədəni haqlarını artırılmasında çox maraqlıdırlar. Doktor Pezeşkian imkan düşəndə, cənublu türklərlə görüşlərdə Azərbaycan türkcəsində danışmağa cəhd edir ki, bunun özü də çox müsbət haldır. Amma Cənub türklərinə dönməz və qanuni haqlar vermək lazımdır ki, bütün bu proseslər epizodik xarakter daşımasın.

Ən əsası odur ki, İranda islahatçı prezidentlər, o cümlədən doktor Pezeşkian seçkilərdə vəd sarıdan xəsislik etmirlər, amma bunlar bir qayda olaraq rellaşmır...

Burada bir detalı da qeyd edək. Bir az əvvəldə İran İslamından bir-iki kəlmə yazdıq. Ona görə də qeyd edək ki, elə Dünyanın da islahatçı prezidentlərdən ümidləri böyükdür, amma təəssüf ki, bu vaxta qədər seçilən islahatçı prezidentlər mövcud dini rejimin mülayimləşməsi üçün praktiki olaraq heç nə etməyiblər, İrandakı ruhani rejiminin liberallaşması üçün bir addım belə atmayıblar, müddətlərini birtəhər başa vurub, böyük siyasətdən uzaqlaşıblar. Doğrudanmı doktor Pezeşkian da belə edəcək?..

İran ətrafındakı hazırki geosiyasi gərginliyin necə bitəcəyini bilmirik. Amma onu deyə bilərik ki, bəli, on illər bundan əvvəl, İslam inqilabının ilk illərində iranlı gənclər bellərinə qumbara bağlayıb düşmən gəmilərinin üstünə gedirdilər. İndi çətin ki, belələri tapıla! Hətta tapılsa belə onlar yəqin, çox olmazlar...  

Sonda bir detalı da qeyd edək. Pezeşkianın Bakıya səfəri münasibətləri bir az simmetrikləşdirə bilər. İran üçün indi çox ağır geopolitik dönəmdir, amma buna baxmayaraq Bakı yenə də Tehrana əl uzadır. Tehran onun növbəti səmimiyyətinə səmimiyyətlə cavab verəcəkmi?..