Analitik mərkəzlər həyəcan təbili çalır; neft bazarında baş verənlər Çindəki proseslərin xammal bazarlarına təsirini açıq şəkildə göstərir

Çin hökuməti ölkədə iqtisadiyyatın özəl bölməsinin inkişafı üzrə xüsusi idarə yaradıb. “Sinxua” agentliyinin məlumatına əsasən, İdarə Çin İnkişaf və İslahat Komitəsi yanında fəaliyyət göstərəcək. Bildirilir ki, idarənin yaradılmasında məqsəd ixtisaslaşmış əyalətlərdə özəl sahibkarlığa yönəlik siyasətin sürətli əlaqələndirilməsini təmin etməkdir.

Yeni idarə özəl sektorda monitorinqlər, analizlər həyata keçirəcək, ən perspektivli inkişaf istiqamətlərini, stimullaşdırma yollarını müəyyənləşdirəcək.

Qeyd edək ki, bu, Çin hökumətinin ölkə iqtisadiyyatında getdikcə dərinləşən problemləri aradan qaldırmaq üçün atdığı addımlardan biridir. Məsələ burasındadır ki, artıq dünyanın əksər nüfuzlu analitik mərkəzləri Çinin iqtisadi möcüzəsinin başa çatdığına dair fikirlər irəli sürürlər. “Moody’s Investors Service”nin son icmalında qeyd olunur ki, Çin iqtisadiyyatının gələcəyi şübhə altındadır: Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) artımı struktur problemlərin təsiri altında çox güman ki, yavaşlayacaq. Mərkəz təhlilçilərinin bu fikirləri son vaxtlar Çin iqtisadiyyatı ilə bağlı bədbin proqnozlar verən digər analitiklərin və sürətli artım dövrünün başa çatdığını vurğulayan müşahidəçilərin fikirləri ilə üst-üstə düşür. Çinin çətinlikləri digər iqtisadiyyatlar, o cümlədən ondan asılılığı get-gedə artan Rusiya üçün də problem yarada bilər.

“Moody’s Investors Service” hesab edir ki, bu gün Çin əmək məhsuldarlığı ilə bağlı problemlər yaşayır və demoqrafik vəziyyət bu durumu daha da gərginləşdirir. Doğum nisbətinin azalması və gözlənilən ömür uzunluğunun artması ilə ÇXR əhalisi qocalır. Əgər 2019-cu ildə əmək qabiliyyətli vətəndaşların sayı 998 milyon idisə, 2050-ci ildə onun 767 milyona düşəcəyi gözlənilir.

İqtisadiyyatın əvvəlki hərəkətvericiləri, o cümlədən 1995-2022-ci illər arasında 29 faizdən 65 faizə yüksələn ən ciddi, sürətli urbanizasiya da daxil olmaqla, potensialı tükənmək üzrədir. Bununla yanaşı, infrastruktura həddən artıq sərmayə qoyuluşu, yüksək borc səviyyəsi və iqtisadi islahatlarda nisbətən zəif irəliləyiş artıq məhsuldarlığın artımını ləngidib və kapital qoyuluşunun səmərəliliyini zəiflədib. “Bu gün ixrac perspektivləri də getdikcə qeyri-müəyyənləşir. Ölkədə istehsal artıq ucuz başa gəlmir və geosiyasi vəziyyət ənənəvi mühüm tərəfdaşlarla - Çindən tədarükdən asılılığını azaltmağa çalışan inkişaf etmiş Qərb iqtisadiyyatları ilə ticarətə təzyiq göstərir” - “Moody’s Investors Service” analitikləri bildirir.

"Moody’s İnvestorlar Service"nin məlumatına görə, Pekinin hələ də özünü digər inkişaf amillərinə - xüsusən də yüksək texnologiyaların inkişafına və daxili istehlakın stimullaşdırılmasına yönəltmək imkanı var. Əgər hökumət belə bir ssenarini həyata keçirə bilsə, onda onilliyin sonuna qədər orta illik artım 4,2 faiz ola bilər (bu, hər halda, son üç onilliyin pandemiyadan əvvəlki nəticələrindən daha pisdir).

Əgər belə bir restrukturizasiya baş tutmasa, o zaman infrastruktura və daşınmaz əmlak sektoruna aktiv investisiya kimi ənənəvi nümunələr əvvəlki kimi effektiv olmaya bilər. Bu ssenari 2023-cü ildən 2030-cu ilə qədər ÜDM-in orta illik artımının 3,5 faiz olacağını nəzərdə tutur.

Çin iqtisadiyyatı ilə bağlı daha bir bədbin proqnoz “The Wall Street Journal”ın (WSJ) köşə yazarlarının bu yaxınlarda dərc etdikləri icmalda öz əksini tapıb. Onlar Çinin sürətli inkişafının köhnə modellərinin işləməməsi qənaətinə gəliblər. “İstehsal obyektlərinə, yollara və göydələnlərə illərlə qoyulan sərmayələr ölkə iqtisadiyyatını dünyanın ən böyük iqtisadiyyatlarından birinə çevirsə də, belə siyasətin davam etdirilməsi imkanları tükənmək üzrədir. Mənzillər satılmamış qalır, investisiyaların gəlirləri kəskin şəkildə aşağı düşüb və Çinin bəzi yerlərində körpülər və hava limanları boş vəziyyətdədir. Mövcud şəraitdə Çinin ABŞ-ı ötmək üçün çoxdankı ambisiyası çətin ki, reallaşar”, - ekspertlər bildiriblər. Bəzi iqtisadçıların fikrincə, bir neçə onilliklər ərzində davam edən güclü artımın ardınca dünya səhnəsində “Çin əsri”nə son qoyan uzunmüddətli durğunluq gələ bilər. Vəziyyət Yaponiyanın 1990-cı illərdə yaşadığı ssenariyə uyğun olaraq inkişaf etməyə başlaya bilər, burada daşınmaz əmlak köpüyünün partlaması illərlə artım və deflyasiyanın yavaşlamasına səbəb oldu.

Çinin daşınmaz əmlak sektoru da son bir neçə ildə çətin dövrlərdən keçir: 2021-ci ildə sənaye nəhəngi “Evergrande” defolt etdi, indi yenidən strukturlaşma və iflas dövrünü keçir. Hələ 2020-ci ildə şirkətin mənfəəti bugünkü məzənnə ilə təxminən 1,1 milyard dollar idi, lakin 2021 və 2022-ci illərdə onun itkiləri artıq on milyardlarla dollar olub və məlumatlar yalnız 2023-cü ilin yayında dərc edilib.

Digər sahələr üçün də kifayət qədər problemlər var və bu bəlalar artıq banklara da təsir edir. Əksər banklarda sənaye nümayəndələrinə verilən kreditlərin strukturunda problemli borcların payı artır, eyni zamanda verilən kreditlərin təxminən dörddə biri tikinti sektorunun payına düşür.

Eyni zamanda əmək bazarında vəziyyət həyəcanvericidir. Gənclər arasında işsizlik səviyyəsi rekord qırır: iyun ayında onların payı 21,3 faizə çatıb ki, bu da pandemiyadan əvvəlki səviyyədən demək olar ki, iki dəfə çoxdur. Qeyri-rəsmi hesablamalara görə, bu rəqəm daha da yüksək ola bilər və rekordun açıqlanmasından bir ay sonra hakimiyyət rəsmi məlumatları, ümumiyyətlə, dərc etməmək qərarına gəlib.

Gənclərin məşğulluğu ilə bağlı problemlər hazırda işsiz olanların təxminən üçdə ikisinin ali təhsil alması, lakin Çin iqtisadiyyatında ixtisaslı kadrlara kütləvi ehtiyac olmaması ilə bağlıdır. İT və ya maliyyə kimi müvafiq sənaye sahələri bu gün zəif inkişaf edib. Üstəlik, gənclər fabriklərə getmək istəmirlər, nəticədə Çinin İnsan Resursları və Sosial Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, 2025-ci ilə qədər istehsal sənayesində təxminən 30 milyon iş yeri boş qalacaq. Bu vəziyyət bir tərəfdən əhalinin qocalması ilə bağlı problemləri daha da artırır, digər tərəfdən isə ölkədə istehlak tələbatını əlavə olaraq vurur. İndi onsuz da təzyiq altındadır: vətəndaşlar böyük məbləğlər xərcləməyə hazır deyil və qısamüddətli xərclərlə məhdudlaşır. Bir tərəfdən pandemiya zamanı ciddi məhdudiyyətlərlə qənaət etməyə öyrəşiblər, digər tərəfdən isə aşağı qiymət artımı fonunda xərcləməyə tələsmirlər. Ötən ay ölkədə hətta deflyasiya qeydə alınıb - illik hesablamada mənfi 0,3 faiz. Bu, iqtisadiyyatda vəziyyətin pisləşməsinin əlavə təsdiqidir.

Pekinin özü bu il ÜDM-in 5 faizlik artımını qarşısına məqsəd qoyub. Bu, keçənilki tempi nəzərə alan bəzi analitiklərin gözləntilərinə uyğun gəlmir. Çünki ötən il ölkə hələ də sərt pandemiya məhdudiyyətləri altında idi və iqtisadiyyat 5,5 faiz hədəfinə qarşı cəmi 3 faiz böyümüşdü.

İndi bir çox müşahidəçilər Çinin builki nisbətən iddiasız planını yerinə yetirə biləcəyinə şübhə ilə yanaşır. Son ayların əsas göstəriciləri vəziyyətin hətta ehtiyatlı proqnozlardan da pis olduğunu göstərir.

Beləliklə, ölkədə çoxsaylı qapanmaların elan edildiyi ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə iyulda sənaye cəmi 3,7 faiz artıb. Analitiklər 4,4 faiz səviyyəsini gözləyirdilər. İyulda pərakəndə satışın artım tempi iyunda proqnozlaşdırılan 3,2 faiz və 3,1 faizdən aşağı olub. Avtomobil, geyim, rabitə, tikinti materialları bazarlarının nəticələri ilkin hesablamalardan daha pis olub.

Artım ləngiməsini əsas kapitala investisiyalar (iyun ayında 3,8 faiz və iyulda eyni proqnoza qarşı 3,4 faiz), sənaye istehsalı (iyulda 1,5 faizə qarşı 1,3 faiz), emal (4,8 faizə qarşı 3,9 faiz) göstərib. İyulda idxal və ixrac illik müqayisədə müvafiq olaraq 12,4 və 14,5 faiz azalıb. Avqustda isə bu göstəricilər müvafiq olaraq 7,3 faiz və 8,8 faiz azalma nümayiş etdirib.

Çin iqtisadiyyatının nisbətən zəif göstəriciləri fonunda investorlar yerli şirkətlərin qiymətli kağızlarından qurtulmağa başlayır, milli valyuta yuan isə özünü daha pis hiss edir. Avqustun ortalarına qədər məzənnənin aşağı düşməsi Çin Xalq Bankını müdaxilə etməyə məcbur etdi: qeyri-rəsmi məlumatlara görə, onun göstərişi ilə dövlət bankları dollar satmağa və yuan almağa başladılar ki, bu da məzənnəni dəstəkləməli idi. Bununla belə, analitiklər qeyd edirlər ki, bu cür tədbirlər yalnız qısamüddətli təsir göstərə bilər və heç bir şəkildə valyutanın zəifləməsinin fundamental səbəblərini ləğv edə bilməz.

Çin iqtisadiyyatı qlobal xammal bazarları üçün tələb yaradan əsas amillərdən biridir. Bu baxımdan, onun problemləri xammal ixracından asılı olan ölkələr, o cümlədən Azərbaycan üçün ciddi itkilər vəd edir. Çünki Çində tələbatın azalması xammal bazarlarında qiymətlərin kəskin ucuzlaşmasına gətirib çıxaracaq. Hazırda neft bazarında baş verənlər Çindəki proseslərin xammal bazarlarına təsirini açıq şəkildə göstərir: əsas hasilatçılar neft hasilatı və ixracını azaltmaqla qiymətləri güclə 80 dollar civarında saxlayırlar. Çin iqtisadiyyatının problemləri dərinləşərsə, bu addımlar qiymətlərin sürətlə üzüaşağı getməsinin qarşısını almaq gücündə olmayacaq.

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”