Diplomatlarımız BMT-də münaqişədən sonra mina qurbanı olan azərbaycanlılardan danışdılar; Bəzi dövlətlər Azərbaycana minatəmizləmə sahəsində yardım göstərmir, əksinə, Ermənistanın silahlanmasına hərtərəfli dəstək verirlər; Ermənistanda bəzi ərazilər üzrə mina xəritələri var, amma bunların bir çoxu dəqiqlik baxımından zəifdir

Nyu-Yorkda BMT-nin mənzil qərargahında Beynəlxalq Mina Xəbərdarlığı və Minatəmizləmə Fəaliyyətinə Yardım Günü münasibətilə Azərbaycan Respublikasının Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yanında Daimi Nümayəndəliyi və Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin birgə təşkilatçılığı ilə “Azərbaycanda Humanitar Mina Təmizləmə Fəaliyyəti vasitəsilə həyatların xilas edilməsi” adlı brifinq keçirilib.

Azərbaycanın BMT yanında daimi nümayəndəsi Tofiq Musayev bildirib ki, partlayıcı döyüş silahları və əldəqayırma partlayıcı qurğular münaqişə və münaqişədən sonrakı vəziyyətlərdə olan bir çox ölkələrə təsir göstərməkdə davam edir və mülki əhali, hərbçilər, sülhməramlılar və humanitar heyət üçün ölümcül təhlükə yaradır. O bildirib ki, Azərbaycan ərazisinin 13 faizindən çoxu bu təhlükənin təsirinə məruz qalıb. Səfir əlavə edib ki, münaqişənin başa çatmasına və sülh gündəliyində əldə edilən irəliləyişlərə baxmayaraq, ölkəmizdə münaqişədən sonra mina qurbanlarının sayı artır. O, 2020-ci ilin 10 noyabr tarixindən indiyədək mina qurbanlarının sayının 388-ə çatdığını və xəsarət alanların əksəriyyətinin mülki şəxslər olduğunu deyib.

“Minalar əsas yenidənqurma işlərini ləngidir və məcburi köçkünlərin öz evlərinə təhlükəsiz qayıtmasına mane olur. Geniş şəkildə mina çirklənməsi davamlı inkişaf proseslərinin həyata keçirilməsinə ciddi maneələr yaradır”, - deyə səfir bildirib.

Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin İdarə Heyətinin sədri Fərid Şəfiyev deyib ki, Azərbaycan minalardan ən çox əziyyət çəkən ilk on ölkədən biridir və BMT də bu problemin olduğunu təsdiqləyib. O, minaların təsirlərinin bir neçə il, bəlkə də onilliklər sonra da hiss olunacağını qeyd edib. Fərid Şəfiyev mina ilə bağlı statistikanın Azərbaycanda demək olar ki, hər gün dəyişdiyini vurğulayıb: “Azərbaycan ərazisində təxminən 1,5 milyona yaxın mina basdırılıb. Azərbaycanda 800 min məcburi köçkün Vətənə qayıdışını gözləyir. Minalar onların geri qayıtmasının qarşısını alır, ona görə də hökumət onların həmin ərazilərə təhlükəsiz qayıtmasını təmin etmək istəyir. 2020-ci ildə müharibə başa çatdıqdan sonra minaçıxarma əməliyyatlarında mühüm irəliləyiş əldə edilib, ümumilikdə 179 min hektar ərazi uğurla təmizlənib”, - deyə BMTM-in sədri bildirib. Fərid Şəfiyev əlavə edib ki, Ermənistanın təqdim etdiyi xəritələr təxminən 25 faiz dəqiqliyə malikdir.

Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi Hərbi-siyasi məsələlər idarəsinin rəisi Anar Mütəllimov çıxışı zamanı qeyd olunan statistikaların arxasında həm də insan həyatı, şəxsi və ailə faciəsinin dayandığını bildirib. Onun sözlərinə görə, bu hərəkətlər təkcə müharibə cinayəti deyil, həm də beynəlxalq humanitar hüququn ciddi şəkildə pozulmasıdır.

O bildirib ki, hətta 2020-ci ilin noyabrında münaqişə başa çatdıqdan sonra da Ermənistan Azərbaycan ərazisi daxilində və yeni minalar yerləşdirməyə davam edib. (AZERTAC)

Xatırladaq ki, aprelin 1-də Azərbaycanın təşəbbüsü ilə BMT-də mina qurbanlarının hüquqlarının müdafiəsini tələb edən xüsusi qətnamə irəli sürülüb.

Bu barədə aprelin 1-də Cenevrədə BMT-nin İnsan Hüquqları Şurasının (İHŞ) 58-ci sessiyası çərçivəsində “Minalar, insan hüquqları və ətraf mühitin deqradasiyası -mina qurbanlarına effektiv yardım” mövzusunda keçirilən yüksəksəviyyəli tədbirdə elan edilib.

Əsas məruzə ilə çıxış edən Xarici İşlər Nazirliyinin Xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Elşad İskəndərov Azərbaycanın əsas həm-müəllif qismində irəli sürdüyü “Piyadalar əleyhinə minaların bütün insan hüquqlarından tam istifadə edilməsinə təsiri” adlı qətnamənin BMT İnsan Hüquqları Şurasının gündəliyinə daxil olduğunu elan edib. O, qeyd edib ki, hələ iki il əvvəl belə bir təşəbbüslə çıxış etmiş ölkəmiz bu hədəf istiqamətində sistemli fəaliyyət aparıb. Bunun nəticəsində mövzu üzrə ilk dəfə xüsusi hesabat İHŞ-də təqdim edilib, BMT-də bir sıra paralel tədbirlər və məsləhətləşmələr təşkil olunub, ötən il Azərbaycanın təşəbbüsü ilə İHŞ-nin 57-ci sessiyasında yayılmış Birgə bəyanat 65 ölkə tərəfindən dəstəklənib. Sözügedən qətnamənin İHŞ-də ilk dəfə qəbul ediləcəyini bildirən E.İskəndərov bu sənədin mina qurbanları üçün ədalətin bərpa olması, onlara beynəlxalq yardımın artırılması üçün zəmin yaradacağını deyib.

Yeri gəlmişkən, Milli Məclisin 4 Aprel-Beynəlxalq Mina Xəbərdarlığı və Minatəmizləmə Fəaliyyətinə Yardım Günü ilə əlaqədar yaydığı müraciətdə bildirilib ki, Ermənistan hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan sonra səhih mina xəritələrini Azərbaycana tam şəkildə təqdim etmək öhdəliyinə əməl etməyib və Azərbaycan ərazilərində mina basdırmaqda davam edib. Bütün bunlar Ermənistanın minaları basdırmaqda əsas məqsədinin mülki əhali arasında itkilərə səbəb olmaq, yenidənqurma, bərpa işlərinə və öz evlərindən zorla çıxarılmış insanların qayıdışına maneə yaratmaq olduğunu sübut edir. “Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının üzləşdiyi bu böyük humanitar problemin aradan qaldırılması işində xarici yardımlar bu sahəyə sərf olunan resursların cüzi bir hissəsini təşkil edir. Milli Məclis Azərbaycana minatəmizləmə sahəsində yardım göstərmiş dövlətlərə və təşkilatlara öz təşəkkürünü ifadə etməklə bərabər, xarici yardımların yetərli səviyyədə olmadığını qeyd edir. Xüsusilə təəssüf doğuran hal odur ki, beynəlxalq humanitar hüquq və minatəmizləmə sahəsində beynəlxalq fəaliyyətə böyük əhəmiyyət verdiyini iddia edən bəzi dövlətlər Azərbaycana minatəmizləmə sahəsində yardım göstərmir, əksinə, Ermənistanın silahlanmasına hərtərəfli dəstək verirlər. Milli Məclis, həmçinin beynəlxalq ictimaiyyəti Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğalına görə məsuliyyətini etiraf etməsi və səhih mina xəritələrini Azərbaycana verməsi üçün bu dövlətə təzyiq göstərməyə, minatəmizləmə sahəsində Azərbaycana yardımlarını artırmağa çağırır ”, - deyə münasibətdə qeyd edilib.

Milli Məclisin deputatı Elçin Mirzəbəyli Musavat.com-a açıqlamasında bildirib ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsi və geosiyasi dəyişikliklərdən qaynaqlanan digər amillər onsuz da qlobal gündəmin ən sonuncu sıralarında yer alan minalarla mübarizə məsələsini arxa plana keçirib:

“Artıq bu ilin mart ayında Polşa, Litva, Latviya və Estoniya “Piyada əleyhinə minaların istifadəsinin, ehtiyatının yığılmasının, istehsalının və ötürülməsinin qadağan edilməsi və onların məhv edilməsi haqqında” Ottava Müqaviləsindən (Piyada əleyhinə minaların qadağan edilməsi haqqında Konvensiya) çıxdıqlarını bəyan ediblər. Bu fakt, bütövlükdə dünyada minalara qarşı mübarizənin effektivliyinin azalmasına xidmət etməklə yanaşı, Ottava Konvensiyasının əhəmiyyətini də azaldır. Qeyd edim ki, İkinci Dünya Müharibəsinin başlanğıcından bəri 400 milyon mina yerləşdirildiyi hesab olunur ki, onların ən azı 65 milyonu son 15 ildə quraşdırılıb. Bu gün dünyada 64 ölkədə 80 milyondan 110 milyonadək mina yerləşdirilib. Minaların ən çox yayıldığı ərazilər inkişaf etməkdə olan ölkələrdir. Digər qitələrlə müqayisədə minalardan ən çox zərər çəkən Afrika qitəsidir. Ən azı 19 Afrika ölkəsində təqribən 37 milyon mina mövcuddur. Təkcə, Anqolada 10 milyon mina və 70 min amputasiya olunmuş şəxs qeydə alınıb. Minalardan ən çox zərər çəkmiş digər ölkələr Mozambik, Somali, Sudan, Efiopiya və Eritreya hesab olunur. Lakin Afrika bu məsələdə istisna deyil-Asiya, Avropa, Latın Amerikası və Yaxın Şərqdə də mina problemi mövcuddur. Minalar dünyanın bir çox yerlərində yayılıb, lakin xüsusilə böyük miqdarda Əfqanıstan, Anqola və Kambocada istifadə olunub. Yalnız bu üç ölkədə azı 28 milyon mina yerləşdirilib; bu ölkələr dünyada mina qurbanlarının 85 faizini təşkil edir. Hesab olunur ki, bu problem Avropada da sürətlə kəskinləşməkdədir, çünki keçmiş Yuqoslaviyada baş vermiş silahlı münaqişələr zamanı artıq 3 milyondan çox mina yerləşdirilib.

Əvvəllər minalar əsasən metaldan hazırlanırdı və onları tapmaq nisbətən asan idi, lakin hazırda onlar daha çox plastik materialdan istehsal olunur. Mövcud sistemlər sahə şəraitində az miqdarda metal ehtiva edən plastik minaların aşkarlanmasını tam şəkildə təmin etmir, xüsusilə döyüşlər nəticəsində mina ilə çirklənmiş ərazilərdə. Məsələn, Kambocada hər bir mina üçün onun axtarışı zamanı aşkarlanan orta hesabla 129 təhlükəsiz metal obyekt qeydə alınır. Son 25 ildə istehsal olunmuş 255 milyondan çox minanın təxminən 190 milyonu piyada əleyhinə minalar olub”.

E.Mirzəbəyli diqqətə çatdırıb ki, müxtəlif dövrlərdə azı 100 şirkət 55 ölkədə 360 növ piyada əleyhinə mina istehsal etmişdir ki, bu şirkətlərdən (zavodlardan) ikisi Ermənistan ərazisində yerləşir. Deputat vurğulayıb ki, buna baxmayaraq, Ermənistanın adı yalnız ötən il mina istehsal edən ölkələrin sırasına daxil edilib: “Minalara qarşı mübarizə fəaliyyətlərinə bir sıra dövlətlər, fondlar və beynəlxalq təşkilatlar maliyyə yardımı ayırır. Əsas donorlar və onların dəstəklədiyi ölkələrə nəzər yetirək:

Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ): 2021-ci ildə ABŞ minalara qarşı fəaliyyət üçün 21 ölkə və bir əraziyə toplam 194,5 milyon ABŞ dolları məbləğində yardım göstərib. Ən böyük məbləğ Laos Xalq Demokratik Respublikasına (40 milyon dollar), İraqa (38,15 milyon dollar), Kolumbiyaya (21,5 milyon dollar) və Əfqanıstana (20 milyon dollar) ayrılıb. 2021-ci ildə Almaniya minalara qarşı fəaliyyət üçün 64,8 milyon ABŞ dolları məbləğində dəstək verib. Eyni ildə Yaponiya 42,3 milyon ABŞ dolları məbləğində yardım göstərib. Birləşmiş Krallıq 2021-ci ildə 35 milyon ABŞ dollarından çox maliyyə yardımı ayırıb. Avropa İttifaqı (Aİ) 2021-ci ildə 35 milyon ABŞ dollarından çox dəstək verib. 2020-ci ildə Niderland 10 ölkə və qlobal fəaliyyətlər üçün 11,1 milyon avro (təxminən 12,7 milyon ABŞ dolları) məbləğində yardım göstərib.

Azərbaycanda minalanmış ərazilərin təmizlənməsi üçün bir sıra dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar maliyyə yardımı ayırmışdır: 2023-cü ilin fevralında Aİ, BMT İnkişaf Proqramı (UNDP) və Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə Agentliyi (ANAMA) ilə birlikdə məcburi köçkünlərin təhlükəsiz qayıdışını dəstəkləmək məqsədilə 4,25 milyon avro məbləğində layihə başladıb. Bu, indiyədək Azərbaycandakı mina təmizləmə əməliyyatlarına ən böyük beynəlxalq töhfədir.

2024-cü ildə Belçika Xarici İşlər Nazirliyi, APOPO təşkilatına Qarabağ bölgəsində 1,13 milyon kvadratmetr minalanmış ərazinin təmizlənməsi üçün 250,000 avro məbləğində maliyyə ayırıb. 2022-ci ilin iyununda Birləşmiş Krallıq hökuməti Ermənistan və Azərbaycanda minaların təmizlənməsi üçün UNDP-yə əlavə 500,000 funt sterlinq ayırıb. Bu, bölgədə minaların təmizlənməsi üçün ümumi Böyük Britaniya maliyyəsini 1 milyon funt sterlinqdən çox edib. 

2021-ci ilin martında UNDP, ANAMA ilə birlikdə mina təmizləmə əməliyyatları üçün 1 milyon ABŞ dolları məbləğində maliyyə ayırıb. Bu vəsait ANAMA-nın təlim, avadanlıq və əməliyyatlarına dəstək məqsədilə istifadə olunub.  Səudiyyə Ərəbistanı 2024-cü ildə mina təmizləmə məqsədləri üçün Azərbaycana 3 milyon ABŞ dolları məbləğində maliyyə yardımı ayırıb. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 2024-cü ildə mina təmizləmə fəaliyyətlərinə dəstək üçün 5 milyon ABŞ dolları ayırıb. ABŞ 1999-cu ildən etibarən Azərbaycana humanitar mina təmizləmə proqramlarına dəstək üçün təxminən 38 milyon ABŞ dolları ayırıb. Ümumilikdə, 2024-cü ilin avqust ayına qədər Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun minalardan təmizlənməsi üçün 349,1 milyon ABŞ dolları xərclənib ki, bunun 16,1 milyon ABŞ dolları beynəlxalq maliyyələşdirmədən gəlib. Bu yardımlar minaların təmizlənməsi, mina riskləri haqqında maarifləndirmə və qurbanlara yardım kimi sahələrdə istifadə olunur”.

E.Mirzəbəyli qeyd edib ki, bütün bu xarici yardımlar Azərbaycan ərazilərinin minalardan təmizlənməsi üçün ehtiyac duyulan vəsaitin cüzi hissəsini təşkil edir və bu problemin aradan qaldırılmasının əsas yükü yenə də dövlətin üzərinə düşür: “Düşünürəm ki, bu sahədə daha ciddi nəticələrə nail olunması prosesində vətəndaş cəmiyyəti institutları və mina təmizləmə üzrə ixtisaslaşmış şirkətlər xüsusi fəallıq nümayiş etdirməli, işğaldan azad edilmiş ərazilərimizin tez zamanda minalardan təmizlənməsi üçün beynəlxalq müstəvidə ciddi iş aparmalı, həmçinin ayrılan yardım və qrantların istifadəsi prosesində maksimum şəffaflığı təmin etməlidirlər. Ermənistanın mina xəritələrinin Azərbaycana verməməsinin səbəbləri və həmçinin bu xəritələrlə bağlı ehtimallar müxtəlifdir. Məsələn, ehtimal olunur ki, Ermənistan mina xəritələrini siyasi təzyiq aləti kimi saxlayır. Xəritələri hissə-hissə verərək Azərbaycandan müəyyən güzəştlər almağa çalışır.  Başqa bir ehtimal ondan ibarətdir ki, 30 ilə yaxın işğal dövründə minaların çoxu sistemsiz şəkildə basdırılıb. Yəni, döyüş şəraitində və ya müxtəlif dəstələr tərəfindən sistemsiz, dağınıq basdırılmış minalar var. Bu da dəqiq xəritələrin mövcud olmamasına səbəb olub. Şübhəsiz ki, Ermənistanda bəzi ərazilər üzrə mina xəritələri var, amma bunların bir çoxu dəqiqlik baxımından zəifdir. Azərbaycan rəsmilərinin açıqlamalarına görə, Ermənistandan alınan bəzi xəritələrin dəqiqliyi 25% civarındadır. Yəni verilmiş xəritələrdə göstərilən yerlərin yalnız az hissəsində real minalar aşkarlanır. Həmçinin, “qanunsuz silahlı dəstələr” tərəfindən basdırılmış minaların heç bir xəritəsi yoxdur. Ümumiləşdirsək, Ermənistanın mina xəritələrini verməməsinin əsas səbəbləri siyasi məqsədlər, dəqiq məlumatın olmaması və qarşılıqlı etimadsızlıqdır. Bu isə bölgədə dinc əhalinin həyatı üçün ciddi təhlükə yaradır”.

 

Nigar HƏSƏNLİ,
Musavat.com